CHƯƠNG 40
Lý tưởng của Bồ Tát, hay Bồ Tát Đạo
"Tấm thân bằng thịt
bằng máu mà tôi mang đây,
Chỉ để làm
cho thế gian được an lành và hữu phước." -- Sri Sanghabodhi
Trong giáo lý
của Đức Phật, có ba phương cách, hay ba con đường, để thành đạt tuệ giác (bodhi).
Người có chú nguyện đạt cho kỳ được mục tiêu phải tùy bản tánh mình, chọn một trong
ba đường ấy là: Thinh Văn Giác (Savaka Bodhi [1]), Độc Giác (Pacceka Bodhi), và
Toàn Giác (Samma Sambodhi).
Thinh Văn Giác
(Savaka Bodhi), cũng được xem là lý tưởng A La Hán [2], là sự giác ngộ của một
đệ tử, hay A La Hán Đạo. người có nguyện vọng đi theo con đường A La Hán thường
phải tìm sự hướng dẫn của một đạo sư cao thượng đã chứng ngộ Đạo Quả. Đối với
người đệ tử có trình độ tinh thần tiến bộ đầy đủ, chỉ một lời chỉ giáo đơn sơ
của vị chân sư cũng có thể khai thông trí tuệ và đưa vào vòng Thánh Đạo. Như
Đức Sariputta (Xá Lợi Phất) chẳng hạn, chỉ được nghe nửa bài kệ của vị A La Hán
Assaji đã chứng đắc tầng Thánh đầu tiên. Bà Patacara, trong cơn suy sụp tinh
thần vì chồng, con, cha, mẹ và em bị tử nạn thê thảm, được duyên lành đưa đến
Đức Phật và đắc Quả A La Hán trong khi rửa chân dưới ờ suối, bà nhìn những giọt
nước từ chân gieo điểm xuống dòng. Kisagotami là một người phụ nữ khác, tính
tình chân chất, đến van nài Đức Phật cứu sống cho đứa con của bà vừa mới chết, cũng
đắc Quả Thánh trong khi quan sát những ngọn đèn đang lụi dần. Vị tỳ khưu Cula
Panthaka, không thể học thuộc một câu kệ trong bốn tháng, cũng đắc Quả A La Hán
khi quán tưởng đến bản chất vô thường của một cái khăn lau tay sạch.
Sau khi đã
thành tựu nguyện vọng, vị A La Hán dành trọn khoảng thời gian còn lại của đời
mình để tế độ những ai muốn tìm trạng thái thanh bình an lạc, bằng cách nêu
gương lành trong sạch và ban truyền giáo huấn thâm sâu. Trước tiên Ngài tự
thanh lọc, và sau đó cố gắng giúp người khác gội rửa bợn nhơ, bằng cách giảng
dạy giáo lý mà chính Ngài đã thực hành. Một vị A La Hán có đủ tư cách để truyền
dạy Giáo pháp hơn các vị đạo sư phàm tục thường, chưa chứng ngộ Chân Lý, vì
Ngài dạy với kinh nghiệm bản thân.
Trong lý tưởng
cao quý của bậc Thinh Văn A La Hán không có chi là vị kỷ bởi vì Đạo Quả A La
Hán chỉ có thể thành đạt được sau khi hành giả tuyệt trừ mọi hình thức ngã
chấp. Ảo kiến về sự tự ngã và lòng vị kỷ là những dây trói buộc mà người có chú
nguyện noi theo con đường A La Hán phải cắt đứt cho kỳ được để thành tựu mục
tiêu cứu cánh. Những bậc thiện trí, nam cũng như nữ, trong thời Đức Phật và về
sau, đã được duyên lành gặp cơ hội vàng son khai thông trí tệ trong kiếp sống
hiện tiền.
Độc Giác Phật
(Pacceka Bodhi), là sự khai minh giác ngộ đơn độc của một người tự lực cố gắng
tiến đến Đạo Quả, không nhờ một ai dạy dỗ hay giúp đỡ. Vì đặc tính đơn độc giác
ngộ, nên chư Phật Độc Giác không dắt dẫn ai đến nơi giác ngộ bằng lối đơn độc
giác ngộ được. Các Ngài chỉ nêu gương đức hạnh và trí dũng.
Hơn nữa, chư
Phật Độc Giác chỉ ra đời trong lúc không có Phật Pháp. Số Phật Độc Giác không
phải chỉ có một trong một thời kỳ riêng biệt, như trường hợp của bậc Toàn Giác (Samma
Sambuddho). Như Đức Phật Gotama, mặc dù đã viên tịch lâu đời, nhưng bao giờ
Giáo Pháp của Ngài còn tỏ rạng và tinh thuần như lúc ban sơ, thì không thể có
một vị Phật Độc Giác ra đời trên thế gian này.
Trong kinh
Khaggavisana Sutta của bộ Sutta Nipata (Kinh Tập) có những lời dạy của chư Phật
Độc Giác như sau:
"1.- Sống
giữa chúng sanh, hãy dẹp lại một bên, gươm đao và các loại khí giới. Không gây
tổn thương cho bất luận ai. Không làm cho ai phải xót đau vì một đứa con hay
một người bạn. Nhưng, hãy mạnh dạn tiến bước, như chúa sơn lâm, đơn độc một
mình.
2.- Thân mật
sanh trìu mến. Do trìu mến có ưu phiền. Hãy nhận chân niềm bất hạnh phát sanh
do trìu mến và, như chúa sơn lâm, hãy mạnh dạn tiến bước, đơn độc một mình.
3.- Chúng ta
chắc chắn tán dương giá trị của tình bằng hữu. Hãy thân cận với bậc cao nhân
hoặc người ngang bằng ta. Nếu không được vậy, hãy sống đời trong sạch không
đáng bị khiển trách và, như chúa sơn lâm, hãy đơn độc mạnh tiến.
4.- Khoái lạc
vật chất trong đời sống quả thật vô số kể, vừa êm dịu, vừa ngọt ngào và quyến
rũ. Dưới đủ hình thức, dục lạc làm cho lòng người say đắm. Hãy nhận chân hiểm
họa của nó và một mình, đơn độc, hãy vững tiến như chúa sơn lâm.
5.- Trong sương
tuyết lạnh lùng và nắng chan nóng bức, khi đói, lúc khát, nào gió, nào mặt
trời, nào muỗi mòng, rắn rít. Hãy khắc phục tất cả và, như chúa sơn lâm, một
mình, đơn độc, hãy mạnh dạn vững bước.
6.- Như loài
hùm, loài sư tử, không bị tiếng động làm, giựt mình, run sợ. Như gió thoảng
qua, không dính mắc trong màn lưới. Như hoa sen, từ bùn nhơ nước đục vượt lên,
nhưng không vướng bợn nhơ của bùn của nước, hãy mạnh dạn tiến bước, đơn độc một
mình.
7.- Rồi đúng
lúc, đúng thời cơ, hãy trau giồi tâm Từ, tâm Xả, tâm Bi, tâm Xuất Gia (tâm từ
khước), tâm Hỷ và, không để thế gian làm hư hỏng, hãy mạnh dạn, như chúa sơn
lâm, đơn độc tiến bước."
Toàn Giác
(Samma Sambodhi) là đỉnh giác ngộ tối cao của bậc đã thành tựu mức độ trí tuệ
tuyệt luân, vô lượng, từ bi, thông suốt mọi lẽ. Bậc đã chứng đắc Đạo Quả tối thượng
siêu việt này gọi là Toàn Giác Phật hay Chánh Đẳng Chánh Giác, hoặc Chánh Biến
Tri. Phạn ngữ "Samma Sambuddho" có nghĩa là người tự mình trở nên
hoàn toàn giác ngộ. Tự lực cố gắng khai thông tuệ giác, không thầy chỉ dạy. Các
Đấng Toàn Giác, sau khi chứng quả vô thượng bồ đề liền đem ra phổ cập trong
quần sanh, tận tụy hướng dẫn chư Thiên và nhân loại đến nơi hoàn toàn trong
sạch, giải thoát khỏi vòng quanh vô tận của định luật tử sanh, sanh tử. Không
phải như chư Phật Độc Giác, trong một châu kỳ chỉ có một vị Phật Toàn Giác duy
nhất ra đời, như đoá hoa duy nhất chỉ trổ sanh trên một loại cây hy hữu.
Người cố gắng
tu dưỡng tâm tánh với chí nguyện thành đạt Đạo Quả Chánh Giác được gọi là
Bodhisatta (Bồ Tát). Trong cõi trần thế đầy ngã chấp và ích kỷ này, thử nghĩ có
cái chi quý đẹp thanh cao bằng hy sinh tất cả để trau giồi cuộc sống của mình
cho được trong sạch, hầu mưu cầu hạnh phúc cho tha nhân?
Trong cuộc đi
bất định theo vòng luân hồi, những ai phát tâm muốn phục vụ thế gian và tiến
đến mức toàn thiện đều được hoàn toàn tự do đi theo con đường Bồ Tát. Nhưng
không có sự ép buộc, thúc đẩy tất cả mọi người phải cố gắng thành đạt cho kỳ
được Đạo Quả Phật. Vả lại, trong thực tế, đó là điều không thể làm được.
Cũng có lời phê
bình rằng Bồ Tát Đạo là con đường có khuynh hướng đưa hành giả ra khỏi nếp sống
gò bó, chật hẹp, bình thản, êm đềm và yên tĩnh của những tu viện. Luận như vậy
chỉ tỏ ra mình kém hiểu biết Giáo Pháp thuần túy của Đức Phật.
Sách Abhisamayalankara-Aloka,
một tác phẩm Bắc Phạn (Sanskrit) mới sau này, và là một án chú giải Kinh Bát
Nhã Ba La Mật Đa (Prajna Paramita) có ghi:
"Những vị
đại đệ tử (Sravakas) đã chứng ngộ hai hạng tuệ giác (tức hạng Thinh Văn Giác,
Sravaka, và Độc Giác, Pratyeka Buddha) trong khi còn, và sau khi thân ngũ uẩn
chấm dứt vẫn còn tâm sợ sệt, bởi vì các Ngài chưa thành đạt Đại Bi và Trí Tuệ
Cao Thượng (Uru karuna prajna vaikal-yena, Vô Thượng Bát Nhã Đại Bi). Do sự
chấm dứt sinh lực tạo nên bởi những năng lực trong quá khứ, các Ngài có thể đắc
Niết Bàn. Tuy nhiên, trong thực tế, (các vị Thánh tiểu thừa) chỉ thành đạt cái
gì mường tượng như Niết Bàn, gọi là Niết Bàn, giống như ánh sáng bị dập tắt.
Không còn trở lại tam giới nữa, nhưng sau kiếp sống trần gian này, chư vị A La
Hán sẽ tái sanh vào cõi thanh tịnh nhất trong cảnh gới hoàn toàn tinh khiết
(anasravadhatu), ở trong một trạng thái xuất thần nhập hoá, mơ mơ màng màng,
bên trong những cánh hoa sen (Padmaphutesu jayante). Sau đó, Đức Phật A Di Đà
(Amitabha) và các vị Phật khác giống như vầng thái dương, sẽ đem các Ngài lên
gội rửa cho trí tuệ được trong sáng (akilishta nana). Từ đó chư vị A La Hán tận
lực tiến đến Giác Ngộ Tối Thượng và, mặc dù đã đạt thành trạng thái giải thoát,
các Ngài hoạt động (trong thế gian hữu vi), cũng giống như các Ngài đi xuống địa
ngục. Rồi, tích trữ dần dần những yếu tố cần thiết của Đạo Quả Chánh Đẳng Chánh
Giác, các Ngài trở thành đạo sư của tất cả chúng sanh (tức thành Phật)."
Trên đây là một
lý luận hết sức lạ lùng, xa hẳn tinh thần của những lời dạy căn nguyên mà Đức
Phật đã ban truyền.
Người ta còn
luận rằng Quả A La Hán là vị ngã, ích kỷ và khuyên mỗi người phải cố gắng tu
hành cho đến qủa vị Phật để cứu độ chúng sanh. Luận như vậy cũng hữu lý, nhưng thử
hỏi, mục tiêu của Đức Phật là gì? Phải chăng là dắt dẫn người khác đến Đạo Quả
A La Hán và cứu vớt họ? Nếu quả thật vậy, thì ta phải mặc nhiên kết luận rằng
chính Đức Phật nuôi dưỡng tinh thần ích kỷ nữa sao? Không thể được.
Trong ba con
đường, dĩ nhiên Đạo Quả Phật là cao siêu hơn cả, nhưng không phải tất cả ai ai
cũng nhất định thành Phật được, cũng như không phải tất cả những khoa học gia
đều có thể trở thành Einstein hay Newton.
Tuy nhiên, mỗi nhà khoa học đều có thể phục vụ nhân loại tùy khả năng của mình.
Danh từ Nam
Phạn (Pali) "Bodhisatta", Bồ Tát, gồm hai phần. "Bodhi" là
trí tuệ hay giác tuệ, và "Satta" là "gia công để..., hay chuyên
cần để...". Vậy, Bodhisatta, Bồ Tát, là người gia công, hay chuyên chú nỗ
lực để thành đạt trí tuệ hay giác tuệ. Đúng ra, hình thức Bắc Phạn (Sanskrit)
của danh từ Bodhisatta phải là Bodishakta, nhưng thường người ta dùng một danh
từ phổ thông là Bodhisattva, "trí tuệ chúng sanh", nghĩa là chúng
sanh có nguyện vọng trở thành Phật.
Danh từ này
thường được dùng để chỉ bất luận ai, cố gắng thành đạt tuệ giác, nhưng theo
đúng nghĩa của nó, Bodhisatta là người đã có lập lời chú nguyện đi theo con
đường Chánh Đẳng Chánh Giác và đã có được thọ ký [3].
Hiểu theo một
lối, tất cả mọi chúng sanh đều có khả năng trở thành Phật, bởi vì Đạo Quả Phật
không phải là một đặc ân dành riêng cho hạng người tốt nào.
Người Phật tử
không tin rằng bên trong tất cả mọi người đều có một điểm linh quang, được thần
linh phú cho, mà ta cần phải trau giồi để trở thành Phật. Phật Giáo phủ nhận sự
hiện hữu của một Thần Linh Tạo Hoá hay một tha lực bí ẩn nào có thể đặt cái
điểm linh quang ấy vào bên trong ta. Tuy nhiên, người Phật tử thấu hiểu và tin
tưởng nơi những khả năng cố hữu và năng lực sáng tạo của con người.
Phật Giáo cũng
phủ nhận một linh hồn trường cửu chuyển sinh mãi mãi, từ kiếp này sang kiếp
sống khác và, mãi mãi thu nhận kinh nghiệm. Thay vì một linh hồn bất biến, cái
được gọi là tinh hoa của con người, Phật Giáo chủ trương có một luồng sinh lực
luôn luôn cuộc chảy, không ngừng đổi thay. Chỉ có tiến trình diễn biến là đồng
nhất, trước cũng như sau.
Thái Tử
Siddhattha (Sĩ Đạt Ta) là một người. Nhờ ý chí dũng mãnh, trí tuệ cao siêu và
từ bi vô lượng, Thái Tử Đắc Quả Phật, trạng thái toàn thiện đến mức cùng tột,
và Ngài đã vạch ra cho nhân loại con đường duy nhất dẫn đến nơi chí thiện ấy.
Một đặc điểm của Phật Giáo là bất luận ai cũng có thể có nguyện vọng chính mình
trở nên chí thiện, nếu kiên trì chuyên cần và cố gắng đúng mức. Đức Phật không
bao giờ dành độc quyền thành Phật. Mọi người đều có khả năng thành đạt, nhưng
Đạo Quả Phật phải được thành tựu bằng chí lực, bằng tinh tấn của chính mình cơ
không phải nhờ sự hỗ trợ nào từ bên ngoài. Đức Phật không bao giờ lên án, gọi
ai là tội lỗi, đáng thương hại, phải mỗi mãi ở trong khổ cảnh. Thay vì làm nản
lòng hay tạo mặc cảm tự ti cho tín đồ và giữ riêng cho mình Đạo Quả Phật, Đức
Phật vạch ra con đường và khuyến khích tất cả những ai hoan hỷ lắng tai nghe,
theo dấu chân Ngài để làm được như Ngài, thành đạt Đạo Quả Vô Thượng, Chánh
Đẳng Chánh Giác.
Bồ Tát không
nhất thiết phải là Phật tử. Trong hiện tại ta có thể gặp nhiều vị Bồ Tát đầy
lòng từ bi, bác ái, mặc dù các Ngài có thể không hay biết gì về lời chú nguyện thành
Phật của mình. Các vị ấy có thể ở trong hàng Phật tử, cũng có thể không.
Ba Hạng Bồ Tát:
Theo Phật Giáo,
có ba hạng Bồ Tát là:
a) Trí tuệ Bồ
Tát (Pannadhika),
b) Tín Đức Bồ Tát
(Saddhadhika) và
c) Tinh Tấn Bồ Tát
(Viriyadhika).
Ba hạng trên
đây tuần tự tương đương với ba hạng du dà (yoga) trong Ấn Độ Giáo: Nana Yogi,
Bhakti Yogi, và Karma Yogi.
Trí Tuệ Bồ Tát
ít thiên về lòng nhiệt thành sùng đạo nhưng kiên trì tinh tấn chuyên cần hơn
trên đường phát triển trí tuệ. Tín Đức Bồ Tát sùng mộ, tin tưởng nơi lễ bái thờ
phượng, mà ít chú trọng về công trình trau giồi tâm trí và bồi đắp công đức vị
tha. Tinh Tấn Bồ Tát thì tập trung vào tinh thần phục vụ. Thật hy hữu nếu không
phải là không bao giờ - ba đặc điểm trên điều hòa kết tụ vào một người. Đức
Phật Gotama được xem là hạng Trí Tuệ.
Theo kinh sách,
con đường của bậc Trí Tuệ Bồ Tát ngắn nhất. Tín Đức Bồ Tát phải trải qua một
thời gian dài hơn; và Tinh Tấn Bồ Tát, càng dài hơn nữa.
Trí Tuệ Bồ Tát
chú trọng về công phu phát triển trí tuệ và hành thiền nhiều hơn là nhiệt thành
với những hình thức lễ bái cúng dường bề ngoài. Các Ngài luôn luôn đi theo sự hướng
dẫn của lý trí và không chấp nhận điều gì một cách mù quáng. Không tự bó tay
qui hàng một lý thuyết nào, cũng không làm nô lệ cho một quyển sách, một bộ
kinh, hay một cá nhân nào. Trí Tuệ Bồ Tát thích trầm tĩnh, yên lặng để trau
giồi thiền tập. Từ nơi vắng vẻ tịch mịch ấy, Ngài rải ra những tư tuởng an
lành, tuy trầm lặng nhưng hùng dũng, bủa khắp thế gian, để đem lại sự hỗ trợ
tinh thần cho nhân loại đau khổ.
Tín Đức Bồ Tát
đặt trọn niềm tin nơi hiệu lực của tâm thành, Saddha, hay niềm tin chân thành
là đặc điểm chánh yếu của ngài. Cùng với Saddha (niềm tin nơi Tam Bảo) như
người bạn đồng hành trung tín, Ngài thành tựu mục tiêu. Tất cả các hình thức về
lễ bái, thờ phượng bụt tượng, là sở trường của vị Tín Đức Bồ Tát. Tượng Phật là
một nguồn gợi cảm quan trọng đối với Ngài.
Nên hiểu rằng
người Phật Tử không sùng bái pho tượng vì chính cái pho tượng bằng đồng hay
bằng gỗ ấy, người Phật Tử bày tỏ lòng kỉnh mộ tinh thần cao cả mà pho tượng tượng
trưng, và suy niệm về phẩm hạnh, và ân đức của đức Từ Tôn. Càng suy tưởng đến
Đức Phật, càng kỉnh mộ Ngài. Đó là lý do tại sao mà Phật Giáo không khi nào phủ
nhận các hình thức ngưỡng mộ bề ngoài (amisa puja) mặc dầu pháp hành (patipatti
puja) đáng được khuyến khích hơn và chắc chắn là bổ ích hơn. Vả lại, để đi đến thành
quả thỏa đáng, đôi khi trí thức khô khan cũng cần được hưởng chút ít hương vị
của Bhakti (đức tin). Nhưng Bhakti, đức tin, quá đáng thì cũng phải nhờ trí tuệ
kềm hãm để khỏi phải sa vào cuồng tín.
Tinh Tấn Bồ Tát
thì luôn luôn tìm cơ hội để phục vụ kẻ khác. Không có gì làm cho vị Bồ Tát hoan
hỷ bằng tích cực phục vụ. Đối với các Ngài, "làm việc là hạnh phúc và hạnh
phúc là làm việc". Không tích cực hoạt động thì các Ngài không có hạnh
phúc. Như đức vua Sangha-bodhi xứ Sri Lanka nói: "Ta mang tấm
thân bằng thịt và máu này là chỉ để đem lại trạng thái tốt đẹp và an lành cho
thế gian."
Bồ Tát không
chỉ sống cho riêng mình mà còn sống cho kẻ khác nữa.
Luôn luôn hoạt
động luôn luôn làm việc, không ngừng, không biết mệt, không chán, không phải
làm việc như người nô lệ, mà như một chủ nhân. Các Ngài không ham muốn, không
bám vào danh thơm tiếng tốt. Các Ngài chú trọng đến việc làm, đến sự phục vụ.
Ai biết, ai không biết mình làm gì, điều ấy không quan trọng. Chẳng màng được
khen, không bị sợ chê, Bồ Tát thản nhiên trước lời tán dương hay khiển trách.
Bồ Tát quên
mình trong khi phục vụ kẻ khác, có khi phải hy sinh mạng sống của mình để cứu
mạng chúng sanh khác, những người bạn đồng hành trên bước đường dài dẵng của vòng
luân hồi.
Muốn quên mình
để hiến thân cứu mạng cho một chúng sanh khác, Bồ Tát phải hành tâm Bi và tâm
Từ đến mức độ đặc biệt.
Bồ Tát ước mong
sự tốt đẹp và an lành của thế gian. Ngài thương chúng sanh như bà từ mẫu thương
đứa con duy nhất của bà. Bồ Tát hòa mình với tất cả mọi người như anh, như chị.
Thương yêu tất cả như mẹ, như cha, như bạn, như thầy.
"Tâm Bi
của Bồ Tát nhằm thực hiện tánh cách bình đẳng giữa Ngài và người khác (para
atma samata) và cũng đặt mình trong kẻ khác (para atma parivartana)".
Trong khi thực
hành như vậy, BồTát mất dần ý niệm về cái "Ta" và không còn thấy sự
khác biệt giữa Ngài và người khác. Ngài tự đồng hóa với tất cả, lấy tốt trả
xấu, lấy thiện trả ác lấy, lành trả dữ, giúp đỡ tất cả, chí đến những người chủ
tâm hại mình, bởi vì Bồ Tát hiểu rằng "lực lượng của người dẫn đạo là pháp
nhẫn".
Bị nhục ma
nhưng không nhục mạ lại, bị đánh đập nhưng không đánh đập lại, bị làm phiền
nhưng không gây phiền nhiễu ai, Bồ Tát một mực giữ đức khoan hồng. Tựa như đất mẹ
trầm lặng, Bồ Tát âm thầm chịu đựng tất cả những lỗi lầm của kẻ khác.
Chú thích:
[1] Savaka,
Thinh Văn: Đúng theo nghĩa đen là "người nghe".
[2] Theo đúng
ngữ nguyên, Arahant (A La Hán) là bậc Ứng Cúng, hay người đã dập tắt mọi khát
vọng.
[3] Giáo sư
Rhys Davids viết như sau trong quyển Buddhist Birth Stories (trang xxxiv):
"Một quyển tiểu thuyết có tính cách tôn giáo tựa đề "Barlaam and
Joasaphat" kể lại câu chuyện một hoàng tử Ấn Độ được Barlaam cảm hoá và
trở nên đạo sĩ ẩn dật. Người đọc sẽ lấy làm ngạc nhiên được nghe rằng chuyện
này là một đoạn trong tiểu sử của Đức Phật, và (nhân vật) Joasaph là Đức Phật
dưới một tên khác."
Chữ Joasaph,
hay Joasaphat chỉ là biến thể của danh từ "Bodhisattva". Joasaphat
trong tiếng Á Rập, cũng được viết là Yudasatf, và đó là do sự lẫn lộn giữa hai
mẫu tự "Y" trong tiếng Á Rập, và "B". Bodhisat trở thành
Yudasatf. Xem "Encyclopaedia of Religion and Ethics", tập 6, trang
567.