Ông là chuyên gia hàng đầu về Việt Nam của đất nước mặt trời mọc, đã bổ
sung vào kho kiến thức của Việt Nam với những đóng góp của riêng ông.
 |
| Tranh của nguyễn xuân hoàng. |
Câu hỏi từ một dân tộc từng bị đô hộ
Yoshiharu Tsuboi bắt đầu nghiên cứu Việt Nam từ năm
1973, khi chiến tranh vẫn đang diễn ra. Trong hoàn cảnh đất nước Việt
Nam còn bị chia cắt, kinh tế xã hội không mấy phát triển, ngoài tình yêu
đối với đất nước hình chữ S, Yoshiharu Tsuboi cũng chưa hình dung được
hết khó khăn mà mình gặp phải. Đơn giản nhất là việc anh sẽ đi đâu để mà
nghiên cứu về Việt Nam? Nơi chiến trường không có nhiều viện nghiên
cứu.
Giáo sư dạy Yoshiharu Tsuboi đã khuyên anh nên… sang
Pháp để nghiên cứu Việt Nam. Nơi đó không có chiến tranh và sự phức tạp
của nó. Nơi đó có nhiều tài liệu. Yoshiharu Tsuboi đã học ở Pháp 6 năm
về lịch sử Việt Nam, viết sách ở Pháp. Anh mày mò trong các thư viện, để
tìm tư liệu về Việt Nam, bằng tiếng Pháp và tiếng Trung Quốc.
Anh đã khám phá ra rất nhiều điều về đất nước ở châu Á
của anh từ những người bạn Việt Nam lưu lạc trên đất Pháp, hoặc làm việc
trong các thư viện và kho lưu trữ. Yoshiharu Tsuboi ngạc nhiên trước
kiến thức của họ, cũng như tình cảm của họ với quê hương mình.
Luận án tiến sĩ của Yoshiharu Tsuboi hoàn thành năm
1982. Đề tài của anh tập trung nghiên cứu là nguyên nhân mà Việt Nam rơi
vào tay thực dân Pháp. Quả thực, đó là hướng nghiên cứu cần thiết đối
với một nhà khoa học có tâm. Nó không xuất phát từ một chiến thắng vẻ
vang được nhiều người rải thảm đỏ mời nghiên cứu, mà tìm về một thất bại
chua xót ai cũng muốn lãng quên.
Thất bại là mẹ của thành công - Người Việt Nam có câu nói như vậy.
Cuốn sách rút ra từ đề tài tiến sĩ của Yoshiharu
Tsuboi, đã đi tìm câu trả lời cho một sự thật là: cùng khối sử dụng chữ
Hán, gồm Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Việt Nam, vì sao chỉ Việt Nam
lại rơi vào tay thực dân phương Tây? Điều gì đã đưa đẩy dân tộc Việt
Nam vào tình thế đó?
 |
| Ông Yoshiharu Tsuboi. |
Người bạn 20 năm
Những năm 1980, khi Yoshiharu Tsuboi đến Việt Nam làm
việc, kinh tế còn rất khó khăn. Đời sống tinh thần cũng hết sức đơn
điệu, bảo thủ, trì trệ. Việt Nam trải qua chiến tranh biên giới phía
Bắc, vấn đề được nêu ra trong cuốn sách của anh, xem ra cũng chưa có
nhiều cơ hội đến với bạn đọc.
Bởi trong cuốn sách của mình, Yoshiharu Tsuboi đã sớm
đặt ra vấn đề Việt Nam sẽ tồn tại thế nào giữa một bên là nước Trung Hoa
đồ sộ và bên kia là các thế lực từ châu Âu? Những sự thật tế nhị về mối
quan hệ đó cũng được đề cập.
|
"Khoảng thời gian
từ nay đến năm 2016 là thời kỳ rất quan trọng với Việt Nam. Nếu người
VN không đoàn kết thì khó vượt qua được thời kỳ gọi là chiến tranh kinh
tế như hiện nay”.
Yoshiharu Tsuboi
|
Năm 1989, nhà sử học Nguyễn Đình Đầu đang ngày đêm
nghiên cứu về địa bạ ở trung tâm lưu trữ quốc gia, nhằm vẽ lên bức tranh
về các làng xã Việt Nam thời phong kiến đến thời hiện đại. Một hôm, ông
được nhân viên thư viện nhờ làm phiên dịch hộ vì “có ông khách Nhật đến
để muốn xem châu bản thời Nguyễn”.
Người Nhật, nhưng lại nói tiếng Pháp, muốn xem tài liệu
chữ Hán. Bất đắc dĩ, Nguyễn Đình Đầu đã làm thông ngôn miễn phí cho vị
khách đặc biệt này. Người đó chính là Yoshiharu Tsuboi.
Yoshiharu Tsuboi đã giới thiệu cuốn sách của mình cho
Nguyễn Đình Đầu. Nhà sử học lão thành Nguyễn Đình Đầu nhớ lại: “Tôi rất
ngạc nhiên trước cuốn sách giá trị. Thậm chí nó còn giúp ích cho cả công
trình địa bạ mà tôi đang làm”.
Nguyễn Đình Đầu nói với tác giả cuốn sách: “Chúng tôi
sẽ dịch cuốn sách của anh, nhưng chúng tôi sẽ không có tiền trả tác
quyền cho anh đâu”. Thật bất ngờ, tác giả cuốn sách nói: “Ông không phải
trả tiền cho tôi mà tôi sẽ trả tiền cho các ông”.
Đấy là cuốn sách khó dịch. Nó được viết bằng tiếng
Pháp, nên các địa danh, nhân vật của Việt Nam và Trung Quốc, phần bị Âu
hóa, phần thì phiên âm từ tiếng các địa phương của Trung Quốc, trở nên
rắc rối. Cuốn sách sử học lại được viết bằng một ngôn ngữ sắc sảo giàu
tính văn chương và tính tư tưởng. Nguyễn Đình Đầu đã phải lập một nhóm
gồm 5 người để dịch cuốn sách. Yoshiharu Tsuboi trả họ 500 USD tiền
dịch.
“Chúng tôi cứ theo lối Xã hội Chủ nghĩa thời đó, chia
đều, mỗi người 100 USD. Lúc đó số tiền ấy rất lớn. Chúng tôi làm việc vô
cùng nghiêm túc. Trong nhóm chúng tôi có tôi, giáo sư Trần Văn Giàu,
nhà sử học Bùi Trân Phượng… Chúng tôi muốn có cuốn sách dịch tốt nhất có
thể, cho Yoshiharu Tsuboi - Nguyễn Đình Đầu hồi tưởng - Nhưng vấn đề
không chỉ nằm ở đó.
Cuốn sách dịch 6 tháng mới xong. Xong rồi, in ở đâu?
Nhiều vấn đề quá mới mẻ đã làm cho người ta e ngại. May nhờ những người
có uy tín như giáo sư Trần Văn Giàu, ông Trần Bạch Đằng lên tiếng, nên
năm 1990, Ban Khoa học xã hội Thành uỷ TPHCM đã xuất bản cuốn sách”.
Chủ trương là vậy, còn kinh phí ở đâu chẳng ai biết. Thế là, Yoshiharu Tsuboi lại đưa tiếp tiền để đi in sách.
Cuốn sách “Nước Đại Nam đối diện với Pháp và Trung Hoa,
1847-1885” đã ra đời như thế. Không chỉ bỏ hàng chục năm trời nghiên
cứu, viết sách, Yoshiharu Tsuboi còn bỏ tiền túi ra để đưa cuốn sách đến
với người đọc Việt Nam. Tác giả nói: “Khi tôi viết, tôi đã mong có
nhiều người Việt Nam đọc cuốn sách của tôi”.
Đặt Việt Nam vào thế bình đẳng
Tiến sĩ Bùi Trân Phượng, Hiệu trưởng Đại học Hoa Sen
nhớ lại những ngày tham gia dịch sách. Bùi Trân Phượng dịch các chương
III, IV, V. Tiến sĩ nói: “Tác giả đặt tên cuốn sách rất hay. Người
Trung Quốc luôn coi mình là trung tâm, các nước xung quanh là chư hầu.
Nhưng, với cách đặt tên cuốn sách, tác giả đã đặt Việt Nam vào thế bình
đẳng, ngang hàng với Trung Quốc và Pháp”.
|
Giáo sư tiến sĩ Yoshiharu Tsuboi sinh năm
1948, nguyên giảng viên luật đại học Tokyo, bắt đầu nghiên cứu về Việt
Nam từ năm 1973. Hiện ông là giáo sư lịch sử chính trị và xã hội Đông
Nam Á, đại học Waseda - Tokyo.
Không chỉ là một trong những nhà nghiên cứu
lịch sử Việt Nam hàng đầu của Nhật Bản, giáo sư còn tích cực làm cầu
nối hữu nghị văn hóa và kinh tế giữa Nhật Bản và Việt Nam.
|
Tiến sĩ Yoshiharu Tsuboi tiết lộ: “Lúc đầu tôi đặt tên
cuốn sách là Nước Đại Nam ở giữa Trung Quốc và Pháp. Nhưng sau đó tôi
chọn cái tên Nước Đại Nam đối diện với Pháp và Trung Hoa, như thế sẽ
khẳng định được vị thế độc lập của Việt Nam”.
Thật bất ngờ, sau khi ra đời, cuốn sách gây tiếng vang
lớn, sách bán hết rất nhanh. Tuy vậy, theo dịch giả Nguyễn Đình Đầu,
việc tái bản gặp nhiều trở ngại. Những quan niệm lịch sử mới mẻ vẫn còn
gặp phải cái nhìn e dè.
Nhà văn Nguyên Ngọc nói, thời điểm đó, nhiều quan niệm
sai lầm về lịch sử còn tồn tại, nhất là sự đánh giá về vai trò của nhà
Nguyễn trong việc để Pháp xâm lược. “Tiến sĩ Yoshiharu Tsuboi lại không
nghiên cứu Việt Nam (lúc đó - PV) như một thực thể chính trị phong kiến,
mà ông nghiên cứu toàn diện về một bản thể xã hội Việt Nam. Thất bại
không chỉ do triều đình nhà Nguyễn, mà nó còn bắt nguồn từ sâu hơn, có
căn nguyên lịch sử lâu dài. Bản thân vua Tự Đức không thể là nguyên nhân
của mọi thất bại. Ông cũng chỉ là một nạn nhân”.
Sau quá trình nghiên cứu khách quan, giáo sư tiến sĩ
Yoshiharu Tsuboi thấy thất bại của Việt Nam trước thực dân Pháp trước
hết là do thiếu sự đoàn kết, do mâu thuẫn giữa các nhóm lợi ích.
“Vào thời kỳ thế kỷ 19, không chỉ nhà vua mà các quan
lại, các miền đều chia rẽ; Nho giáo, Ki - tô giáo xung đột với nhau. Mâu
thuẫn xung đột đã khiến Việt Nam không phát huy được sức mạnh để chống
lại thực dân Pháp - Tiến sĩ Yoshiharu Tsuboi nói - Thậm chí người Pháp
chỉ cần sử dụng một lực lượng không lớn lắm đã có thể đánh thắng được
quân đội của triều đình”.
Trong khoa học, việc khẳng định lẽ phải là vấn đề thời
gian. Sau lần xuất bản tại TPHCM, các nhà xuất bản ở Hà Nội đã hai lần
tái bản cuốn sách. Một điều hiếm thấy đối với tác phẩm nghiên cứu về
lịch sử, nhất lại là sách “cổ sử”. Năm 2010, Công ty Truyền thông Nhã
Nam quyết định tái bản lần thứ 4 cuốn sách này, trong thời gian ngắn,
2.000 bản sách đã được bán hết.
Theo nhà văn Nguyên Ngọc, cuộc đối đầu giữa Việt Nam
với các thế lực Phương Bắc, Phương Tây phải chăng cũng vẫn đang nóng
bỏng, đã khiến cho cuốn sách thu hút được sự quan tâm rộng rãi như vậy?
Trong buổi ra mắt cuốn sách trong lần tái bản thứ 4,
tại Đại học Hoa Sen TPHCM, tháng 9-2011, Nhà sử học Nguyễn Đình Đầu vui
vẻ cho biết: “Đây là lần đầu tiên có nhà sách ký hợp đồng và trả tiền
tác quyền cho tác giả Yoshiharu Tsuboi!”.
Trở lại làm việc nhiều hơn tại Việt Nam
Trở lại Việt Nam lần này, gặp các nhà trí thức và bạn
đọc ở TPHCM, Yoshiharu Tsuboi làm chúng tôi ngạc nhiên khi ông mặc bộ đồ
gần như đồ bảo hộ lao động. Yoshiharu Tsuboi nói: “Tôi đang cộng tác
với Đại sứ quán Nhật Bản tại Việt Nam, và làm việc cho Tổ chức hợp tác
quốc tế Nhật Bản (JICA). Tôi có điều kiện trở lại làm việc nhiều hơn tại
Việt Nam”.
Ông đã đến Hải Phòng, Huế, với tư cách một cầu nối giữa
Nhật Bản với Việt Nam trong việc thúc đẩy hợp tác kinh tế. Ông cũng
quan tâm đến các di sản văn hóa Việt Nam, như châu bản triều Nguyễn và
các di sản văn hóa khác.
Dường như việc mặc trên mình chiếc áo bảo hộ lao động
có nhiều ý nghĩa. Ông nói: “Trong 10 năm gần đây, Trung Quốc và Hàn
Quốc có tốc độ phát triển nhanh. Họ là nhà máy khổng lồ sản xuất ra
nhiều hàng hóa cho thế giới. Việt Nam qua 20 năm đổi mới rồi, nhưng chưa
làm được điều đó. Rất nhiều các công ty buôn bán bất động sản hoạt động
để làm lợi cho mình, họ không có tầm nhìn để tạo ra các sản phẩm để đưa
ra thế giới”.
Yoshiharu Tsuboi chia sẻ kinh nghiệm: “Chúng tôi chú ý
phát triển nguồn tài nguyên con người. Người Nhật rất nỗ lực”. Ông vẫn
lo lắng cho mảnh đất đã hóa tâm hồn của ông, mảnh đất ấy có tên là Việt
Nam: “Tôi có cảm giác nhiều người Việt dù có vấn đề, nhưng lại không nỗ
lực làm việc. Người trẻ tuổi của Việt Nam cần làm việc nhiều hơn nữa.
Dân số Nhật Bản chưa bằng 10% Trung Quốc, người Nhật phải cố gắng làm
việc nhiều hơn để không bị bỏ lại phía sau. Người Việt Nam cũng phải như
thế thôi”.
Nhiều người cho rằng Việt Nam nên nỗ lực phát triển
kinh tế, nhưng theo nhà nghiên cứu Yoshiharu Tsuboi, cái Việt Nam cần
nhất hiện nay vẫn là phát triển văn hóa. Một nước có thể nhỏ về diện
tích nhưng vẫn rất giàu có về mặt văn hóa.
Phát triển văn hóa, chính là phát triển con người.
Trước khi chia tay với bạn đọc của ông ở TPHCM, Yoshiharu Tsuboi nói một
câu rất ý nghĩa: “Cần phải tạo ra thật nhiều những con người biết sống
trong sạch. Chính họ là sức mạnh cho đất nước Việt Nam”.
Trần Nguyễn Anh