BỒ TÁT QUẢNG ĐỨC NGỌN LỬA VÀ TRÁI TIM

SỨC MẠNH BẤT BẠO ĐỘNG 
NHÌN TỪ NGỌN LỬA THÍCH QUẢNG ĐỨC
Lê Cung *

Trong lịch sử phát triển gần 2000 năm của Phật giáo Việt Nam, phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963 ghi một dấu ấn hết sức quan trọng. Đối với đất nước, phong trào này “đã ghi đậm nét trong lịch sử đấu tranh giải phóng dân tộc của nhân dân miền Nam” [1] ; đối với chính bản thân Phật giáo “có thể nói rằng từ sau thời đại Lý - Trần đến nay, trong nhiệm vụ phục vụ Dân tộc và Đạo pháp ... chưa có sự kiện nào có qui mô và có tiếng vang rộng lớn như phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963”  [2].      

Dấu ấn của phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 trong dòng lịch sử dân tộc nói chung cũng như Phật giáo Việt Nam nói riêng như đã nêu có thể lý giải bằng nhiều lập luận khác nhau, song điều quán xuyến, xuyên suốt và cốt lõi chính là ở chỗ phong trào đã vận dụng tối đa phương pháp bất bạo động trong suốt quá trình đấu tranh chống chế độ bạo trị Ngô  Đình Diệm - “một chế độ mà kẻ thù của nhân dân đinh ninh rằng không một lực lượng nào dưới quyền thống trị của chúng dám đã động đến” [3]  - trong đó nổi bật nhất chính là ngọn lửa Thích Quảng Đức đốt lên giữa đường phố Sài Gòn ngày 11-6-1963. Bài viết này góp phần tìm hiểu giá trị đích thực của “sức mạnh bất bạo động nhìn từ ngọn lửa Thích Quảng Đức”. 

Trước hết, tưởng cũng nên có một vài nét “chấm phá” về nguồn gốc của phương pháp bất bạo động. Trong rất nhiều loại kinh sách của Phật Tổ để lại cũng như các trước tác về sau của các môn đồ, tuy ở những mức độ khác nhau, nhưng ít nhiều đều ẩn chứa tư tưởng bất bạo động. Câu chuyện Phật độ chàng Vô Não viết: “Tại Xá Vệ có chàng Vô Não, sau khi cuồng tín theo tà giáo, chàng trở nên một kẻ sát nhân gây khủng khiếp cho dân bản xứ. Vì nghe lời dèm xiểm của các bạn chàng, thầy chàng bảo tìm giết một trăm người cắt ngón tay mang vào cổ đem về ông ta sẽ truyền phép mầu nhiệm cho. Theo lời thầy dạy, chàng đến rình một nơi hẻo lánh hoặc ở mé rừng, hễ ai đi lẻ loi đều bị chàng giết chết. Chàng đã giết được chín mươi chín, còn thiếu một người nữa để giết thì gặp mẹ chàng đi tới. Chàng xông xáo chạy tới để giết thì thình lình đức Phật ở đâu hiện tới, chàng liền đổi ý chạy theo Phật để hạ sát. Chàng chạy như tên bay mà không kịp. Tức mình chàng kêu to: “Kìa ông Sa môn ! Sao ông không dừng chân lại ?”. Đức Phật đáp: “Này Vô Não, Như Lai dừng bước đã lâu rồi chỉ có ngươi chưa chịu dừng bước đó thôi”. Vô Não hỏi lại: “Ông nói ông đã dừng bước sao tôi chạy theo mãi không kịp. Ông là người nói dối”. Phật đáp: “Như Lai đã dừng bước trên con đường tội lỗi, Như Lai đã trút bỏ gươm giáo từ lâu rồi”. Vừa nghe được bấy nhiêu lời, Vô Não chợt tỉnh mộng điên cuồng hối ngộ, liệng dao quỳ lạy trước Phật, xin Phật ra tay tế độ”  [4].

Pháp bảo nhà Phật đề cập đến tinh thần bất bạo động một cách hàm súc như câu chuyện dẫn ra trên đây. Chính đó là biểu tượng chân thật của giáo lý nhà Phật giữa một thế gian chứa đựng đầy dẫy những áp bức, bất công, những kỳ thị đẳng cấp, chủng tộc, ... Lý thuyết bất bạo động của Phật giáo xuất phát từ tinh thần đại từ đại bi, cứu khổ cứu nạn, nhằm hoá giải chúng sanh thoát khỏi cảnh khổ đau (sanh, lão, bệnh, tử, ...) để đi đến Niết bàn. Vì vậy, Phật giáo chủ trương một tình yêu phổ quát, một lòng thương vô bờ bến đối với mọi chúng sinh. Lời Phật dạy: “Lòng từ bi đem lại cho chúng sinh tất cả mọi sự yên ổn cả về tinh thần lẫn vật chất” (Kinh Đại Bảo Tích). 

Cần phải hiểu thêm rằng khái niệm “bất bạo động” được dịch từ Phạn ngữ Ahimsâ chưa diễn tả đầy đủ nội dung của nguyên ngữ, vì Ahimsâ không phải chỉ là bất bạo động mà còn có nghĩa là không làm hại đến bất cứ một sinh vật nào - kể cả kẻ thù -  từ trong ý thức cho đến ngoài lời nói và hành động. Ahimsâ không phải mang tính chất tiêu cực, thụ động (non-violence hay passive resistance) mà phải được hiểu là nắm lấy chân lý mà hành động (satyagraha). Bất bạo động (Ahimsâ) theo đúng nghĩa của nó đòi hỏi phải thể hiện trọn vẹn một tình yêu tuyệt đối, phải nắm phần chủ động trong việc thể hiện thiện cảm của mình đối với chúng sinh. Cùng với yêu thương chúng sinh, kể cả kẻ thù, còn phải tôn kính ý kiến kẻ khác trong mọi lãnh vực, dù ý kiến ấy đối nghịch với ý kiến của mình. Tiêu chuẩn chính xác của phương pháp bất bạo động là gạt bỏ ý thức tị hiềm, thủ tiêu tuyệt đối và hoàn toàn mọi ác căn. Trong mọi hoạt động, tuy không dùng đến bạo lực, nhưng bất bạo động không có nghĩa chạy trốn trách nhiệm đấu tranh. Gandhi đã từng tuyên bố: “Chủ nghĩa bất bạo động của  tôi không chấp nhận chạy trốn nguy hiểm, để mặc cho những người thân yêu không được bảo vệ. Giữa bạo động và chạy trốn một cách hèn nhát, tôi chỉ chọn lấy bạo động”  [5]. Hơn thế nữa, người bất bạo động phải biết chọn đúng lúc để dấn thân vào cuộc đấu tranh với tất cả quyết tâm và lòng tự nguyện, tự giác, hỷ xã; phải thản nhiên đưa chính bản thân mình ra đón lấy mọi sự tấn công, ngược đãi. 

Bất bạo động chủ trương lấy tình thương vô biên xoá bỏ hận thù nên không đánh trước và cũng không đánh lại kẻ đã đánh mình. Bất bạo động là tự đem chính bản thân làm gương mẫu mà giác ngộ kẻ đã tự cho là thù địch với mình để cho kẻ ấy tự ý từ bỏ mọi tư tưởng và hành động bạo động. Như vậy, phương pháp bất bạo động đòi hỏi một tinh thần vững mạnh và lòng can đảm vô biên, vì người bất bạo động tất nhiên thừa biết rằng mình có thể đánh lại đối phương, nhưng sở dĩ không đánh lại không phải là vì sợ bạo lực mà chính là tinh thần “tự giác giác tha”.

Tuân thủ những nội dung trên đây của lý thuyết bất bạo động, phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 ngay từ đầu đã khẳng định phương pháp đấu tranh là bất bạo động [6] . Tuy nhiên, trong ý định ban đầu của  giới lãnh đạo Phật giáo miền Nam, bất bạo động bằng hình thức tự thiêu vẫn chưa được đặt ra, mặc dầu trong những cuộc tuyệt thực đầu tiên của Tăng Ni trên toàn miền Nam vào cuối tháng 5, đầu tháng 6-1963, giới lãnh đạo Phật giáo đã dự tính rằng: “Nếu kéo quá dài các cuộc rước linh và tuyệt thực một cách nhàm chán thì phong trào tự nó cũng bị xẹp vì thiếu những hình thức mới mẽ, gây xúc động mạnh nuôi dưỡng” [7] . Song hình thức mới mẽ là gì vẫn chưa được tìm ra, ngay cả khi giới lãnh đạo Phật giáo nhận được bức tâm thư đề ngày 27-5-1963 của Hoà thượng Thích Quảng Đức với nội dung xin tự thiêu để bảo vệ Phật pháp, họ vẫn không chấp thuận. Trên thực tế, giới lãnh đạo Phật giáo còn “thật lúng túng, cũng không biết tự thiêu như  thế nào !” [8] . 

Mặc dầu không được chấp nhận, ý nguyện tự thiêu của Thích Quảng Đức vẫn tiếp tục được nuôi dưỡng . Ngài lưu lại ở chùa Ấn Quang trì tụng kinh Pháp Hoa và mong muốn đạt được ý nguyện. Tới ngày 9-6-1963, sau những lần thương lượng giữa Uỷ ban Liên phái bảo vệ Phật giáo và Uỷ ban Liên bộ không đem lại một kết quả nào, trái lại chính quyền Ngô Đình Diệm vẫn gia tăng các hoạt động đàn áp khủng bố, giới lãnh đạo Phật giáo bị bắt buộc phải chấp nhận ý nguyện tự thiêu của Hoà thượng Thích Quảng Đức. Và “khi  được thông báo tin này, Hoà thượng Thích Quảng Đức hết sức mừng rỡ, hình tướng của Ngài toát lên một sức hấp dẫn khó tả, trông như một vị Bồ tát hoá thân ở cõi ta bà này” [9] . 

Ngày 11-6-1963, tại ngã tư đường Phan Đình Phùng và Lê Văn Duyệt[10]   (Sài Gòn), Hoà Thượng Thích Quảng Đức đã anh dũng tự thiêu trước sự chứng kiến của hàng chục vạn Tăng Ni, Phật tử cùng những quan sát viên, báo chí quốc tế. Lực lượng Diệm được điều động đến để hòng phá tan cuộc tự thiêu, nhưng bị thất bại vì Tăng Ni, Phật tử đã kiên quyết bảo vệ bằng cách vây quanh nhà sư nhiều vòng. Có người nằm lăn trước xe cứu hỏa, xe cảnh sát không cho can thiệp. “Cuộc hy sinh phi thương và dũng cảm của Hoà thượng Thích Quảng Đức, hình ảnh cụ ngồi thẳng như tượng đá trong ngọn lửa rực hồng đã nhanh như một làn sóng điện làm sôi nổi dư luận trong cả nước Việt Nam và trên thế giới. Ảnh của vị Hoà thượng Việt Nam Thích Quảng Đức ngồi trong ngọn lửa được đăng trên hầu hết các báo khắp năm châu, với những dòng chữ nói lên sự khâm phục” [11] .

Chiều ngày 11-6-1963, chính quyền Ngô Đình Diệm ra lệnh phong toả các chùa, nhất là chùa Xá Lợi, nơi đang đặt thi hài của Thích Quảng Đức. Khắp các nẻo đường dẫn về chùa Xá Lợi, cảnh sát được huy động để ngăn chặn làn sóng người đang đổ về đây. Buổi tối cùng ngày, qua đài phát thanh, Ngô Đình Diệm đọc thông điệp lên án vụ tự thiêu của Thích Quảng Đức là do “một số người bị đầu độc gây án mạng” và “kêu gọi đồng bào hãy bình tĩnh nhận định tình thế”. Lời lẽ trong thông điệp một lần nữa bộc lộ bản chất độc tài của Diệm, khi y tuyên bố: “Sau lưng Phật giáo trong nước còn có hiến pháp nghĩa là có tôi” [12] .

Từ phong tỏa đến thông điệp, đủ mọi biện pháp, song chính quyền Ngô Đình Diệm vẫn không thể nào đẩy lùi được phong trào. Ngược lại, với cái chết cao cả của Thích Quảng Đức, “uy thế của Mỹ - Diệm bị một cú đánh tinh thần mạnh như trời giáng” [13] , có tác dụng to lớn trong việc thúc đẩy cuộc vận động của Phật giáo Việt Nam tiến mạnh, tiến nhanh hơn. Trên thực tế, ngọn lửa Thích Quảng Đức đã tạo ra một bước ngoặt hết sức quan trọng. Nó chuyển phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963 sang một thế mới, trên cả hai bình diện quốc nội và quốc tế.
* Ở trong nước, “cái chết vô uý của Hoà thượng Quảng Đức là một hồi chuông cảnh tỉnh cho mọi người, một tiếng gọi đàn cho hàng tứ chúng” [14] . Nó được xem như là một kêu gọi khẩn thiết đối với tất cả những ai có lương tri hãy đứng lên đấu tranh chống lại chế độ độc tài, gia đình trị Ngô Đình Diệm. Tại Sài Gòn, trên những con đường dẫn về chùa Xá Lợi, cảnh sát đã bị làn sóng người tràn ngập. Ngày 12-6-1963, giới lãnh đạo cao cấp của Phật giáo từ Huế vào Sài Gòn trực tiếp lãnh đạo cuộc đấu tranh tại đây. 

Cũng trong ngày này tại vùng giải phóng, Uỷ ban Trung ương Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam đã long trọng tổ chức lễ truy điệu Hoà thượng Thích Quảng Đức. Xã luận báo Nhân Dân số ra ngày 13-6-1963 viết: “Gương hy sinh anh dũng của Hoà thượng Thích Quảng Đức là một sự tố cáo, lên án trước dư luận toàn thế giới chế độ độc tài cực kỳ tàn bạo của bọn Mỹ - Diệm. Chế độ ấy phải bị đánh đổ. Mười bốn triệu đồng bào miền Nam quyết đánh đổ chế độ ấy” [15] . Báo chí miền Bắc đăng tin chi tiết và hình ảnh về vụ tự thiêu và cho đây là “sự hy sinh gan dạ của Hoà thượng Thích Quảng Đức để chống chính sách của tập đoàn Ngô Đình Diệm đàn áp tự do tín ngưỡng” [16] .  

Trước phong trào đang dâng cao, giới lãnh đạo Phật giáo dự định trong dịp đưa tang Hoà thượng Thích Quảng Đức vào ngày 16-6-1963 sẽ tổ chức một cuộc biểu tình lớn để phản kháng chính quyền Ngô Đình Diệm không chịu giải quyết năm nguyện vọng đã đề ra. Lo sợ một cuộc bùng nổ lớn, chính quyền Ngô Đình Diệm cấp tốc mở cuộc điều đình với giới lãnh đạo Phật giáo. Phiên họp đầu tiên diễn ra vào ngày 14-6-1963. Sau năm phiên họp, một Thông cáo chung được ký kết vào lúc 2 giờ sáng ngày 16-6-1963. Nội dung Thông cáo chung về cơ bản “thoả mãn” được năm nguyện vọng mà giới lãnh đạo Phật giáo đã đề ra trong Bản Tuyên ngôn ngày 10-5-1963. Và để tránh một cuộc nổi dậy của quần chúng, chính quyền Ngô Đình Diệm ra lệnh loan truyền bản Thông cáo chung ngay sau khi vừa được ký kết bằng xe phóng thanh của Bộ Thông tin. Điện tín đánh đi các tỉnh về nội dung Thông cáo chung. Đài phát thanh Sài Gòn loan tin ngay khi trời chưa sáng.

Về phía Giáo hội Thiên Chúa giáo Việt Nam, ngày 16-6-1963, Tổng Giám mục Nguyễn Văn Bình, cai quản quản Giáo khu Sài Gòn đã chính thức lên tiếng trong một bức thư luân lưu, rằng: “Giáo hội Thiên Chúa giáo Việt Nam hoàn toàn đứng ngoài cuộc tranh chấp mặc dù vai trò chủ động gây ra cuộc tranh chấp là tín đồ Thiên Chúa giáo” [17] . Trong một bức thư luân lưu thứ hai gởi cho hàng giáo sĩ và giáo dân trước lúc lên đường đi Rôma tham dự Công đồng Vatican II, Tổng Giám mục Nguyễn Văn Bình nhấn mạnh: “Giáo hội không những không gây nên biến cố mà còn đau đớn vì những tai hoạ đã và còn là ác quá của biến cố” [18] . 

Sáng ngày 16-6-1963, mặc dầu có lời kêu gọi của giới lãnh đạo Phật giáo yêu cầu Tăng Ni và Phật tử ở nhà, vì năm nguyện vọng đã “đạt được” và đám tang của Thích Quảng Đức được hoãn lại, nhưng nhân dân Sài Gòn được ngọn lửa Thích Quảng Đức tiếp sức đã đổ ra đường phố kéo về chùa Xá Lợi nơi đặt thi hài của Thích Quảng Đức. Cuộc xô xát giữa quần chúng và lực lượng cảnh sát đặc biệt xảy ra ở ngã tư Lê Văn Duyệt – Phan Thanh Giản. Thanh niên, học sinh, phụ nữ, bà già đã hăng hái chiến đấu hàng mấy giờ đồng hồ. “Quần chúng hoà vào nhau như những giọt nước trong đại dương và trong tình yêu người ta tự thấy mình lớn lên và không còn sợ hãi nữa” [19] . “Đây là cuộc đấu tranh chính trị quyết liệt nhất ở Sài Gòn trong mấy năm nay. Nó đã làm sâu sắc thêm mâu thuẫn giữa nhân dân ta với chế độ độc tài phát-xít Mỹ - Diệm, đẩy chúng vào tình thế bị cô lập hơn bao giờ hết” [20] .

* Đối với thế giới, cuộc tự thiêu của Hoà thượng Thích Quảng Đức đã làm cho cả thế giới kinh ngạc và hết sức khâm phục. Đây là “một hành động tiêu biểu vĩ đại. Nó không chỉ chống lại Diệm, để chỉ sự hiện hữu của Phật giáo và được để ý tới, mà nó còn có ý nghĩa chống lại sự bất công, bất chính của toàn thế giới ...  Với một hành động lặng thinh, không nói một lời, một vị Hoà thượng Việt Nam đã nêu ra một tấm gương sáng rùng rợn, một kháng nghị cao đẹp, lộng lẫy, chống lại mọi xấu xa đê hèn của loài quỷ sứ đang còn tồn tại trong thế giới ngày nay” [21] . 

Về dư luận rộng rãi của thế giới trước việc Hoà thượng Thích Quảng Đức tự thiêu, chúng ta có thể hình dung qua nguồn tư liệu mà Malcoln W. Brown đã cung cấp trong “The New Face of War”: “Vụ Phật giáo năm 1963 đã làm chấn động các quốc gia ngoài châu Á kể từ khi xảy ra vụ tự thiêu của Hoà thượng Thích Quảng Đức: Hoa Kỳ, Pháp,  Anh, Thuỵ sĩ, Bỉ, Úc, Đức... Tấm hình tự thiêu của Hoà thượng đã được phổ biến khắp nơi thế giới từ trên bàn giấy của Tổng thống Hoa Kỳ tới văn phòng các lãnh tụ Trung Cộng và chính nước cộng sản này đã cho in ra hàng triệu tấm hình ấy để phân phát đi khắp Á Phi với lời ghi chú: “Một tăng sĩ Phật giáo Việt Nam tự thiêu trong cuộc đấu tranh chống đế quốc Mỹ - Diệm” [22] .  Ở đây, xin được nêu một số tư liệu cụ thể:

Ở Mỹ, ngọn lửa Thích Quảng Đức đã gây nên một chấn động mạnh, đặc biệt làm cho dư luận Mỹ quay sang chống Ngô Đình Diệm và gia đình y. Tại Washington D.C., ngày 12-6-1963, nhân dân Mỹ đã đón nghe một cách xúc động tin về cuộc tự thiêu của Hoà thượng Thích Quảng Đức. Hơn hai tuần Hoà thượng Thích Quảng Đức tự thiêu, ngày 30-6-1963, trong một bài giảng tại nhà thờ ở New York, Mục sư Donalds Harrington đã xem cái chết của Thích Quảng Đức giống như cái chết của chúa Giê-su, Michel Servetus, Jeanne d’ Ars. Ông cho rằng hành động mổ bụng của người Nhật cũng không thể nào so sánh nổi với sự tự thiêu của Hoà thượng Thích Quảng Đức, tuy rằng gan dạ như nhau, bởi vì “sự tự thiêu của Ngài đã cứu vớt bao nhiêu sinh linh đang chìm đắm trong khổ hận, kẻ đàn áp cũng như kẻ bị đàn áp đều bừng tỉnh. Ngài đã tô đậm nét vàng son và trang sử huy hoàng của Phật giáo và dân tộc” [23] .

Tờ New York Herald Tribune (21-7-1963) cho rằng ngọn lửa Thích Quảng Đức sẽ bùng lên một đám cháy lớn thiêu rụi chế độ Ngô Đình Diệm, rằng “Hoà thượng Thích Quảng Đức, một tu sĩ đã biến tấm áo cà sa vàng của mình thành một giàn hoả thiêu... Tổng thống Ngô Đình Diệm tại miền Nam Việt Nam đang làm một công việc rất hay là ông đang tự đốt hết nền tảng của chế độ ông”.  Bởi theo quan điểm của báo này thì “sự cấm đoán tự do tín ngưỡng là một tội không thể tha thứ được” [24] . Tờ San Francisco Chinese World đưa ra lập trường quyết liệt hơn: “Đã đến lúc chính quyền Hoa Kỳ phải từ giả ông Ngô Đình Diệm. The Chinese World khẩn thành kêu gọi tất cả mọi người Mỹ lên án ông Diệm, một kẻ độc tài của Sài Gòn” [25] .  Thượng Nghị sĩ Wayne L. Morse, bang Oregon, thì nói rằng “ông sẽ không đồng ý cho một đôla nào nữa để ủng hộ một chế độ độc ác tàn bạo của Tổng thống Ngô Đình Diệm tại miền Nam Việt Nam”.[26] 

Ở Nhật Bản, từ sau ngày Hoà thượng Thích Quảng Đức tự thiêu, các báo đã dành những chỗ trang trọng đăng tin và ảnh, như tờ “Asahi Evening News ngày 12-6 đã đăng 3 cái ảnh lớn chiếm gần một phần tư trang một và các báo khác cũng đều đăng tin tỉ mĩ rõ ràng về vụ này”[27]  . Ngày 19-6-1963, Uỷ ban tôn giáo bảo vệ hoà bình và Hội Phật giáo Nhật Bản đã tổ chức cuộc mít tin phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp tín đồ Phật giáo miền Nam Việt Nam. Cuộc mít tinh đã mặc niệm Hoà thượng Thích Quảng Đức và những người bị chính quyền Ngô Đình Diệm giết hại tại Huế, Sài Gòn và kịch liệt lên án tội ác của chính quyền Ngô Đình Diệm. Ngày 20-6-1963, các tín đồ Phật giáo Nhật Bản do Hoà thượng Mibu Sogiun dẫn đầu đến sứ quán “Việt Nam cộng hoà” ở Tokyo trao bản tuyên bố nói trên cho chính quyền Ngô Đình Diệm. Theo Công văn mật số 27-VP/DK ngày 21-6-1963 của Đại sứ Việt Nam cộng hoà tại Nhật Bản gởi Bộ trưởng Phủ Tổng thống thì “vấn đề tranh chấp giữa Phật giáo và Chính phủ đã gây ra một luồng dư luận sôi nổi ở Nhật Bản” [28] .

Ngày 23-6-1963, sau lễ cầu siêu cho Tăng, tín đồ Phật giáo miền Nam tử vì đạo, toàn thể Tăng, tín đồ của phái Tịnh độ Chân tôn Nhật Bản cùng một lúc đã đánh ba điện văn. Điện văn gởi giới lãnh đạo Phật giáo miền Nam Việt Nam viết: “Sự kiện đàn áp sát hại Phật giáo đồ tại Việt Nam gần đây là một việc làm đáng buồn, và cũng là một triệu chứng bất tường. Nhân danh Tổng hội Phật giáo Chân tôn Nhật Bản, chúng tôi xin gửi đến quý Ngài lòng tôn kính và ai điếu đối với việc vì đạo thiêu thân của cố Hoà thượng Thích Quảng Đức. Chúng tôi xin gởi đến quý Ngài lòng nhiệt thành ủng hộ cuộc hộ Pháp của toàn thể Phật giáo đồ Việt Nam trong lúc “Pháp nạn” này”. Điện văn gởi Ngô Đình Diệm viết: “Sự kiện đàn áp sát hại Phật giáo đồ tại Việt Nam gần đây thật là một việc làm bất tường chưa từng có trong lịch sử. Toàn thể Tăng Ni và tín đồ của Tổng hội Chân tôn chúng tôi rất xúc động và phẫn uất khi nhận được tin này”. Điện văn gởi Giáo hoàng Paule VI viết: “Trước mắt chúng tôi, việc khủng bố và sát hại Phật giáo đồ tại Việt Nam là một việc xúc phạm đến tự do tín ngưỡng, quyền căn bản của con người. Nhấtt là việc ấy phát sính bởi một chính sách hà khắc tôn giáo của một chính phủ.

“Chúng tôi hy vọng Ngài sẽ vì danh dự của Hội Thánh Thiên Chúa tìm cách can thiệp với ông Ngô Đình Diệm, Tổng Giám mục Giáo khu Huế để việc bất công trên khỏi tái diễn” [29] . 

*  Trong lúc tình hình quốc tế không có lợi cho phía chính quyền Ngô Đình Diệm thì trong nước phong trào Phật giáo được phục hồi trở lại do chính quyền Ngô Đình Diêm vi phạm Thông cáo chung. Nhân lễ chung thất của Hoà thượng Thích Quảng Đức (30-7-1963), giới lãnh đạo Phật giáo đã ra Thông bạch vạch rõ thực trạng của xã hội miền Nam dưới chế độ Ngô Đình Diệm: “Sự suy sụp của nền đạo đức dân tộc ... nền đạo giáo  vẫn bị hăm doạ, quốc gia lâm vào tình trạng chia rẽ đổ nát, người làm kẻ hưởng, nỗi bất bình oan khúc không sao kể xiết”[30]  , và kêu gọi mọi tầng lớp đồng bào hãy đình công bãi thị để phản đối thái độ ngoan cố độc ác của chính quyền Ngô Đình Diệm.

Hưởng ứng lời kêu gọi trên, khắp nơi trên toàn miền Nam, trước hết là các thành phố, thị xã, thị trấn, Tăng Ni, Phật tử hăng hái tham gia hành lễ, đình công, bải thị, bất chấp sự ngăn cản của chính quyền Ngô Đình Diệm. Tại Sài Gòn, từ 5 giờ sáng đồng bào đã tấp nập đổ về chùa Xá Lợi, “ngoài thanh niên ra, hầu hết những người đến dự đều là đàn bà. Họ trẻ, khá hấp dẫn và duyên dáng trong bộ áo dài và quần trắng, hoặc cả bà già nhăn nheo, răng nhuộm đen vì ăn trầu. Tất cả đều đính băng nhỏ màu vàng ở ngực, một biểu tượng thương tiếc Hoà thượng Thích Quảng Đức” [31] . Tất cả biểu lộ ý chí và quyết tâm tranh đấu của mình. Sau buổi lễ, giới lãnh đạo Phật giáo cho ra đời một bản Tuyên ngôn tố cáo chính quyền Ngô Đình Diệm không chịu thi hành Thông cáo chung và khẳng định lại một lần nữa quyết tâm của mình nhằm đưa cuộc đấu tranh đến thành công: “Phật giáo đồ Việt Nam quyết định không lìa bỏ tinh thần thuần tuý tôn giáo bằng cách áp dụng nghiêm chỉnh phương pháp bất bạo động để đưa phong trào đến mức thành công” [32] . 

Tại Huế, ngày 29-7-1963, chính quyền Ngô Đình Diệm cho phổ biến trên đài phát thanh lệnh cấm quần chúng không được tham gia ngày chung thất của Thích Quảng Đức. Tuy nhiên, Huế vẫn là nơi sôi động. Ngày hôm đó một cuộc biểu tình rước di ảnh của Thích Quảng Đức có tới 15.000 người tham gia, từ chùa Từ Đàm đến chùa Diệu Đế, thanh tịnh và ngang nhiên đi qua trung tâm thành phố. Đoàn biểu tình đã diễu hành trên một đoạn đường dài mấy cây số, hai bên đường có hương án, dân chúng quỳ lạy, chiêm ngưỡng sự hy sinh cao cả của Thích Quảng Đức, sôi sục khí thế đấu tranh [33] .

Cùng với sự phản đối mạnh mẽ của cộng đồng quốc tế và dư luận Mỹ lên án chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp Phật giáo, phong trào Phật giáo ngày càng lên cao ở miền Nam Việt Nam đã dội mạnh vào Nhà Trắng. Trong một cuộc tiếp xúc với Ngô Đình Diệm, Truheart - Đại diện Mỹ đã chỉ ra rằng: “Chính quyền Kennedy không ưa rối ren” [34] . Dean Rusk, Ngoại trưởng Mỹ, trong cuộc họp báo ngày 16-6-1963, cho rằng Mỹ “không sung sướng gì trước những sự việc xảy ra ở miền Nam”, rằng Mỹ “rất buồn phiền về những sự chia rẽ đang xảy ra ở miền Nam” [35] . Tờ New York Times (19-7-1963) dẫn lời Tổng thống Kennedy: “Sự động chạm giữa Tổng thống Ngô Đình Diệm với Phật giáo đồ rất có hại cho công cuộc chống Cộng tại Nam Việt Nam” [36] . Mặc dầu vậy, chính quyền Kennedy vẫn chưa có thái độ dứt khoát về việc thay Diệm, vẫn hy vọng Diệm sẽ “xuống thang” trong việc giải quyết “Vụ Phật giáo”, vì rằng trước hiện tượng “tự sát để đấu tranh, kẻ táo bạo nhất cũng phải lùi bước” [37] . 

Trong lúc Nhà Trắng đang mong muốn tình hình được cải thiện thì trong một cuộc trả lời phỏng vấn của Don Baker, ký giả hãng Thông tấn UPI, Đại sứ Mỹ Frederick E. Nolting đã bào chữa cho chính quyền Ngô Đình Diệm. Nolting nói: “Hơn hai năm tôi sống tại Việt Nam, tôi chưa bao giờ thấy dấu hiệu chứng tỏ có sự kỳ thị tôn giáo” [38] . Ngày 1-8-1963, giới lãnh đạo Phật giáo đánh điện cho Tổng thống Kennedy phản đối những lời tuyên bố vô trách nhiệm của Nolting. Bức điện viết:“Thay mặt toàn thể Phật giáo đồ miền Nam, chúng tôi cực lực phản đối cùng Tổng thống lời tuyên bố của ông Đại sứ Nolting qua hãng Thông tấn UPI cho rằng không có vấn đề kỳ thị tôn giáo và ngược đãi Phật giáo ở miền Nam Việt Nam.
 
“Chúng tôi nghĩ rằng dân chúng Hoa Kỳ phải thấu rõ nỗi phẫn  uất của Phật giáo đồ đến tám mươi phần trăm dân số.

“Lời tuyên bố của ông Nolting không phù hợp với sự thật luôn cả với sự hiểu biết và thiện chí của người Hoa Kỳ” [39] .

Tiếp theo, ngày 3-8-1963, trong một cuộc nói chuyện với Phụ Nữ Bán Quân Sự tại Tòa Đô Chính Sài Gòn, Trần Lệ Xuân, vợ Ngô Đình Nhu, lên tiếng công kích và mạ lỵ Phật giáo, rằng “hoạt động của Phật giáo là một hình thức phản bội xấu xa ...” [40] . Về cuộc tự thiêu của Hoà thượng Thích Quảng Đức, Trần Lệ Xuân cho là vụ “nướng Sư”. Trả lời phỏng vấn của ký giả báo New York Times, Trần Lệ Xuân nói: “Tôi còn đánh sư gấp mười lần như thế nữa à. Phương pháp giải quyết vấn đề Phật giáo là phớt tỉnh, không cần biết tới” [41] .

Lời lẽ của Nolting và Trần Lệ Xuân có tác dụng như “lửa đổ thêm dầu”. Ngày hôm sau, 4-8-1963, Đại đức Thích Nguyên Hương tự thiêu ở Phan Thiết. Ngày 12-8-1963, tại chùa Xá Lợi, nữ sinh Mai Tuyết An tự chặt tay trái của mình để phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm. Ngày 13-8-1963, Đại đức Thích Thanh Tuệ tự thiêu tại Huế. Ngày 15-8-1963, tại Huế, gần 1.000 sinh viên, học sinh biểu tình phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm cướp xác Thích Thanh Tuệ. Cùng ngày, Ni sư Diệu Quang tự thiêu tại Ninh Hoà gần Nha Trang.  Ngày 16-8-1963, Huế nhất loạt tổng bãi công. Cùng ngày nhà sư Thích Tiêu Diêu tự thiêu tại chùa Từ Đàm, Huế. Ngày 17-8-1963, các khoa trưởng thuộc Viện Đại học Huế và toàn thể giảng viên Viện Hán học ra tuyên cáo lên án chính quyền Ngô Đình Diệm đàn áp Phật giáo và tuyên bố từ chức và nghỉ việc. Tiếp theo, toàn thể giáo chức và sinh viên Viện Đại học Huế từ chức, bãi khoá. Phong trào bất hợp tác tại Huế trở nên toàn diện, mọi guồng máy xã hội đều bị tê liệt.

Ngày 18-8-1963, theo lệnh của giới lãnh đạo Phật giáo, lễ cầu siêu cho tất cả các vị tử vì đạo đã được tổ chức trên toàn miền Nam. Tại chùa Xá Lợi (Sài Gòn) có trên 30.000 người tham gia. Sau lễ cầu siêu, có khoảng 10.000 người tham gia tuyệt thực. Khí thế đấu tranh của quần chúng hết sức mãnh liệt.

Để cứu nguy cho chế độ, đêm 20 rạng ngày 21-8-1963, dưới sự chỉ huy trực tiếp của Ngô Đình Nhu, “Kế hoạch nước lũ” được tiến hành, tấn công đồng loạt hầu hết các ngôi chùa được dùng làm trụ sở đấu tranh trên khắp miền Nam. Hầu hết giới lãnh đạo Phật giáo đã bị bắt đưa vào trại giam. Với việc tấn công chùa, chế độ gia đình trị Ngô Đình Diệm đã “thực sự dẫm trúng võ chuối do Phật giáo quăng ra” [42]  và đã chọn cho mình một tuyệt lộ. 

Những ngày sau “Kế hoạch nước lũ”, cả thành phố Sài Gòn rung động trước sự phát triển dữ dội của phong trào. Nhiều bộ trưởng, khoa trưởng, giáo sư đại học từ chức. Sinh viên, học sinh bãi khoá, nghỉ học đấu tranh cho tự do tín ngưỡng. Tình hình này khiến sự chần chừ, do dự của Mỹ về việc thủ tiêu  chính quyền Ngô Đình Diệm đã được vượt qua. Sau khi nhận nhiệm sở thay Nolting, Cabodge Lodge, Tân Đại sứ Mỹ tại Sài Gòn đã tiếp xúc với Diệm và Lodge đã phúc trình với Washington rằng Diệm có lẽ đã mất hết khả năng lãnh đạo đất nước và kết luận rằng trừ trường hợp vợ chồng Ngô Đình Nhu rời khỏi xứ, Diệm có thể coi như là hết thuốc chữa. Ngày 24-8-1963, Thứ Trưởng Ngoại Giao George Ball, Xử lý thường vụ Bộ Trưởng Ngoại Giao Dean Rusk ký gởi cho Lodge điện văn với nguyên văn: “Rõ ràng Nhu đã tiếm quyền.  Hãy cho Diệm cơ hội gạt Nhu và bè nhóm ra một bên.  Nếu đã cố gắng hết cách mà Diệm vẫn khăng khăng chối từ thì chúng ta đành phải đối đầu với khả thể là Diệm cũng không cứu được” [43] . Bản án tử hình đối với chế độ Ngô Đình Diệm đã ký, vấn đề là chỗ thời điểm thi hành nữa mà thôi. Thời điểm đó chính là ngày 1-11-1963. 

Từ sự trình bày và phân tích trên đây, chúng ta có thể rút ra một số nhận thức cơ bản sau:

Một là, trong những phong trào đấu tranh chống bạo quyền, chống áp bức dân tộc, ... diễn ra trong lịch sử loài người, đây không phải là lần đầu tiên phương pháp bất bạo động theo đúng ý nghĩa của nó được đem ra áp dụng. Thánh Gandhi là người đã thành công trong việc áp dụng phương pháp bất bạo động để giành độc lập cho đất nước Ấn Độ. Và ngay từ đầu của cuộc đấu tranh, giới lãnh đạo Phật giáo miền Nam đã khẳng định: “Chúng tôi phải thực hiện tư tưởng Phật giáo ngay trong cuộc đấu tranh của chúng tôi ... Ngay bây giờ, chúng tôi có thể tuyên bố một cách minh bạch rằng người tăng sĩ Phật giáo là người sẵn sàng noi theo Gandhi, vị Thánh của sức mạnh bất bạo động” [44] . Tuy vậy, bất bạo động mà Gandhi sử dụng là chính sách “bất hợp tác” tiến bộ dần trong bất bạo động, được thể hiện từ những hình thức như bãi công, bãi thị, bãi khoá, công chức cự tuyệt mọi chức vụ, không làm việc trong các cơ quan chính phủ lập ra, nông dân không nộp thuế, hàng Anh bị tẩy chay, toàn dân Ấn tự dệt vải may mặc ... đến việc quần chúng biểu tình không mang vũ khí ..., song tuyệt nhiên chưa có hình thức tự đốt mình như Hoà thượng Thích Quảng Đức. Sức mạnh bất bạo động của Gandhi là sức mạnh “bất hợp tác” của số đông người; bất bạo động của Thích Quảng Đức là sức mạnh tinh thần của một cá thể mà lay chuyển cả một chế độ, cảnh tỉnh cho cả một thế gian đầy bạo lực. Rõ ràng việc đốt mình của Thích Quảng Đức“là một trạng thái mới lạ và huyền ảo của bất bạo động. Nó chứng tỏ rõ rệt cái uy quyền tối thượng của tinh thần. Không một bạo lực nào có thể làm suy giảm được tâm hồn, sức chịu đựng của một cá thể đối với mọi ức chế đàn áp chính trị độc tài thật vô biên” [45] . Nhà nghiên cứu Trần Bạch Đằng cho rằng với phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963, “cái tinh tuý của đạo Phật được phát huy, được luân lý dân tộc chấp nhận. Đó là hình ảnh Hoà thượng Thích Quảng Đức tự thiêu, một kỳ công không thể gì có được, là hun đúc của lịch sử, là tinh hoa của Phật giáo, với tầm cỡ thế giới... nhất là hình ảnh Ngài đến lúc trái tim không còn hoạt động được nữa” [46] .  Do vậy, điều mà như Hoà thượng Thích Tịnh Khiết đã khẳng định trong Diễn từ đọc sau lễ hoả táng nhục thân Hoà thượng Thích Quảng Đức đến nay vẫn còn nguyên giá trị nguyên vẹn: “Từ xưa đến nay, biết bao vị cao tăng đã tự lên “giàn hoả”. Tuy nhiên, trường hợp của Hoà thượng Thích Quảng Đức...  là một trường hợp đặc biệt và hy hữu” [47] . 

Hai là, xét riêng trong phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963, chúng ta thấy có rất nhiều sự kiện góp phần hỗ tương lẫn nhau để đẩy lùi bạo quyền, nhưng phải khách quan mà nhận rằng ngọn lửa Thích Quảng Đức giữ vị trí trung tâm, đạt đến một tầm cao mà không có một sự kiện nào có thể so sánh được. Ngọn lửa Thích Quảng Đức đã gom mọi người dù khác chính kiến, khác màu da vào cùng một khối, kết tụ được tinh anh của những khối óc và trái tim vì tình thương mà quyết không chịu lùi bước. Trong suốt quá trình của cuộc đấu tranh từ 7-5-1963 đến 1-11-1963, không tránh khỏi đâu đó có những giây phút do dự, mệt mõi, nãn lòng. Chính những thời khắc đó, ngọn lửa Thích Quảng Đức trở nên vô vàn quý báu, đã làm rắn chắc những trái tim đang dao động và tôi luyện thêm những ý chí rụt rè. Bất bạo động trong phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963, mà đỉnh cao là sự hy sinh anh dũng của Hoà thượng Thích Quảng Đức, đã thu hút đại bộ phận nhân dân miền Nam, không chỉ Tăng Ni, tín đồ Phật tử, mà cả những người khác tôn giáo, không cùng chính kiến, nhập cuộc tham gia đấu tranh, được nhân dân thế giới hết lòng ủng hộ. “Đây là lần đầu tiên một cuộc tự thiêu gây sửng sốt và nể phục nhất trong cuộc đấu tranh của Phật giáo năm 1963. Nó ghi đậm nét vào cuộc chiến Việt Nam và không bao giờ phai nhạt ... hành động của Ngài ... trở nên một tấm gương kiên định của người dân miền Nam chống lại Tổng thống Diệm”. Giáo sư Trần Văn Giàu viết: “Kết tinh trong một vị chân tu những nổi căm hờn đối với chế độ độc tài các nhân gia đình trị, vô nhân đạo và bạo ngược, hành động dũng cảm của Hoà thưọng Thích Quảng Đức là một bản án không gì bôi được với với chế độ bù nhìn của Mỹ ở Sài Gòn, đồng thời là một lời kêu gọi đồng bào Phật tử đấu tranh chống phát-xít, dù chết không chịu lùi bước. Thật không phải thường có những cái chết kích động nhân tâm sâu sắc và rộng rãi như cái chết của Hoà thượng Thích Quảng Đưc” [48] . 

Ba là, ngọn lửa Hoà thượng Thích Quảng Đức đốt lên với tâm nguyện:  “Để cúng dường Tam Bảo và để giác ngộ chính quyền mau chóng thoả mãn năm nguyện vọng của Phật giáo”; rằng “mong ơn Phật tổ gia hộ cho Tổng thống Ngô Đình Diệm sáng suốt chấp nhận năm nguyện vọng tối thiểu của Phật giáo Việt Nam ghi trong bản Tuyên ngôn, ... Trước lúc nhắm mắt mà về cảnh Phật, tôi trân trọng kính gửi lời chào cho Tổng thống Ngô Đình Diệm nên lấy lòng bác ái, từ bi đối với quốc dân và thi hành chính sách bình đẳng tôn giáo để giữ vững nước nhà muôn thuỡ” [49] . Và nếu như bất bạo động là “biết chọn đúng lúc để dấn thân vào cuộc đấu tranh với tất cả quyết tâm và lòng tự nguyện, tự giác, hỷ xã”, rằng “bất bạo động chủ trương lấy tình thương vô biên xoá bỏ hận thù nên không đánh trước và cũng không đánh lại kẻ đã đánh mình. Bất bạo động là tự đem chính bản thân làm gương mẫu mà giác ngộ kẻ đã tự cho là thù địch với mình để cho kẻ ấy tự ý từ bỏ mọi tư tưởng và hành động bạo động”, ...  thì ngọn lửa Thích Quảng Đức đã hiện sinh động nhất và được xem là tiêu biểu nhất cho lý thuyết bất bạo động.

Và trước khi đánh dấu chấm kết thúc bài viết này, chúng tôi nghĩ rằng những gì mà chúng ta đã và đang nghiên cứu, tìm hiểu về “ngọn lửa Thích Quảng Đức”, nếu nói theo cách nói của nhà thơ thì: “ chỉ còn là rơm rác và chỉ nguyện được là rơm rác” [50] . Và theo cách của nhà văn thì “ngòi bút trở nên bất lực không thể hiện nỗi sự vĩ đại của một bậc siêu phàm”. Vấn đề là ở chỗ hiểu được chừng nào về giá trị đích thực của “ngọn lửa Thích Quảng Đức” là cần phải đưa sự hiểu biết đó vào hiện thực của cuộc sống, để góp phần xấy Đời, dựng Đạo. Đó mới chính là điều đáng đáng quý, đáng trân trọng.

Phật đản 2549 (2005)
* PGS. TS. Sử học, Khoa Lịch sử, ĐHSP, Đại học Huế.
01 Những văn kiện chủ yêú của Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam (từ tháng 12-1963 đến tháng 10-1964). Nxb. Sự Thật, Hà Nội, 1964, tr. 64.
02  Lê Cung. Về phong trào Phật giáo Sài Gòn năm 1963 trong “Hội thảo khoa học 300 năm Phật giáo Gia Định – Sài Gòn – TP. Hồ Chí Minh”. Nxb. TP Hồ Chí Minh, 2002, tr. 143.
03 Phan Lạc Tuyên.  Hương thơm cuộc đời trong “Luật sư  Nguyễn Hữu Thọ cả nước tôn vinh anh”. Nxb. Văn Học, Hà Nội, 1995, tr. 223.
04 Thích Thiện Siêu. Toả ánh từ quang. Ban trị sự GHPGVN Thừa Thiên  Huế, 1992, tr. 87-88.
05 S. Radhakishman. Chiến tranh và hoà bình (Thích Quảng Độ dịch). Nxb. Hoa muôn phương, Sài Gòn, 1970, tr. 53, tr. 123.
06  Trong cuộc hội nghị mật vào tối 7-5-1963 tại chùa Từ Đàm (Huế), giới lãnh đạo Phật giáo khẳng định phương pháp đấu tranh là bất bạo động. Tiếp theo, phương pháp này đã được khẳng định lại một lần nữa trong “Bản phụ đính” bản Tuyên ngôn ngày 10-5-1963 được công bố vào ngày 23-5-1963.
07 Nguyễn Khải. Sư già chùa Thắm và ông Đại tá về hưu. Báo Lao Động, số 24, ngày 25-3-1993. 
08 Thích Thông Bửu. Tư tưởng Bồ tát Quảng Đức trong “Đại lễ kỷ niệm năm thứ 37 ngày tự thiêu của Bồ tát Quảng Đức”. Tổ dình Quán Thế Âm ấn hành, 2000, tr. 15.
09  Phỏng vấn Pháp sư Thích Giác Đức ngày 20-10-1995 tại Boston , USA
10 Nay là đường Cách mạng Tháng Tám và Nguyễn Đình Chiểu
11 Trần Văn Giàu. Miền Nam giữ vững thành đồng, tập II. Nxb. Khoa học, Hà Nội, 1966, tr. 342.
12 Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu SC.04 - HS.8464
13 Trần Văn Giàu, Sđd., tr. 343.
14 Diễn từ của Hoà thượng Thích Tịnh Khiết - Hội chủ Tổng hội Phật giáo Việt Nam, sau lễ hỏa thiêu nhục thân của Hoà thượng Thích Quảng Đức. Hồ sơ lưu lại chùa Từ Đàm - Huế..
15 Lửa căm hờn đang rực cháy. Xã luận báo Nhân Dân, ngày 13-6-1963, tr.1
16 Báo Nhân dân, ngày 13-6-1963.
17 Nam Thanh. Cuộc đấu tranh của Phật giáo Việt Nam. Viện Hoá đạo xuất bản, Sài Gòn, 1964, tr. 166.
18  Nam Thanh, Sđd., tr. 167.
19  Tâm Phong. Nhớ lại cuộc vận động của Phật giáo. Tuần báo Hải Triều Âm, số 18, ngày 24-8-1963, tr. 10.
20 Những sự kiện lịch sử Đảng, Tập III. Nxb. Thông tin lý luận, Hà Nội, 1985, tr. 268.
21 Thích Mãn Giác. Ông René De Berval. Nguyệt san Liên Hoa, Huế, ngày 27-2-1964, tr. 37-38. 
22 Hoàng Xuân Hào. Phật giáo và Chánh trị tại Việt Nam ngày nay, Quyển I (Luận án Tiến sĩ Luật khoa – Ban Công pháp. Trường Đại học Luật khoa, 1972, tr. 266.
23  Quốc Oai, Sđd., tr. 112.
24 Tuệ Giác. Việt Nam Phật giáo tranh đấu sử. Nxb. Hoa Nghiêm, Sài Gòn, 1964, tr. 211.
25 Tuệ Giác, Sđd., tr. 207.
26  Tuệ Giác, Sđd., tr. 211.
27 Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS.8467.
28 Như chú thích 26.
29  Tuệ Giác, Sđd., tr.170 – 171. 
30  Quốc Tuệ, Sđd., tr. 202. 
31 Jerrold Schecter, Sđd., tr. 193.
32  Nam Thanh, Sđd., tr. 49.
33  Gặp Thượng toạ Thích Trí Thủ. Nguyệt san Liên Hoa, số ra ngày 30-11-1963, tr. 108.
34  Phong trào Phật giáo miền Nam (Tài liệu tham khảo đặc biệt). Việt Nam Thông tấn xã, Hà Nội, 1973, tr. 122.
35 Xuân Thâm. Cuộc đấu tranh của Phật giáo đang làm cho chế độ Mỹ - Diệm khủng hoảng trầm trọng. Tuần báo Thống Nhất, số 322, ngày 23-8-1963, tr. 4.
36  Tuệ Giác, Sđd., tr. 210.
37 Tuệ Giác, Sđd., tr. 196.
38  Quốc Tuệ.  Công cuộc đấu tranh của Phật giáo Việt Nam. Tác giả xuất bản, Sài Gòn, 1964, tr. 298.
39 Hồ sơ lưu tại chùa Từ Đàm, Huế.
40 Jerrold Schecter, Sđd., tr. 307.
41 Quốc Tuệ, Sđd., tr. 307.
42  Tâm Phong. Nhớ lại cuộc vận động của Phật giáo. Tuần báo Hải Triều Âm, số 18, ngày 24-8-1963, tr. 10.
43 The Pentagon Papers, Bentam Books, New York, 1971, tr. 194.
44 Bản Phụ đính “Bản Tuyên ngôn ngày 10-5-1963 của Tăng tín đồ Phật giáo Việt Nam” được công bố vào ngày 23-5-1963. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ký hiệu tài liệu SC.04-HS.8352. 
45 Quốc Oai. Phật giáo tranh đấu. Nxb. Tân Sanh, Sài Gòn, 1964, tr. 93. 
46 Mấy vấn đề về nghiên cứu Phật giáo và lịch sử tư tưởng dân tộc trong “Mấy vấn đề về Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt Nam”. Uỷ ban Khoa học xã hội Việt Nam, Viện Triết học, Hà Nội, 1986, tr. 22.
47 Diễn từ của Hoà thượng Thích Tịnh Khiết - Hội chủ Tổng hội Phật giáo Việt Nam, sau lễ hỏa thiêu nhục thân của Hoà thượng Thích Quảng Đức. Hồ sơ lưu lại chùa Từ Đàm - Huế. 
48 Trần Văn Giàu. Miền Nam giữ vững thành đồng, Tập II. Nxb. Khoa học, Hà Nội, 1966, tr. 434.
49 Quốc Oai. Phật giáo tranh đấu sử. Nxb. Tân Sanh, Sài Gòn, 1963, tr. 38 – 39.
50   Vũ Hoàng Chương. Lửa từ bi.