Chương XXXVII: Những nguyên do đưa tới cuộc vận động chống chế độ Ngô Đình Diệm
MỘT CUỘC VẬN ĐỘNG ĐƯỢC TOÀN DÂN ỦNG HỘ
Cuộc
vận động năm 1963 của Phật giáo Việt Nam không phát xuất từ sự tranh
chấp giữa người Phật giáo và người Công giáo. Cuộc vận động này chỉ nhằm
chống lại chế độ độc tài của tập đoàn ông Ngô Đình Diệm. Một tập đoàn
đã đi quá đà trong sự sử dụng người đồng bào Công giáo, nhất là người
Công giáo di cư, vào việc củng cố quyền bính và đàn áp những tổ chức đối
lập hoặc độc lập. Cuộc vận động này của phật tử đã được các giới không
phải phật tử ủng hộ, trong đó có nhiều thành phần công giáo, linh mục
cũng như giáo hữu. Họ đại diện cho đa số những người Công giáo có lương
tri, có óc phê phán công chính và có thừa can đảm để chống lại những gì
đi ngược lại với tinh thần chân chính của Phúc Âm. Cùng với đồng bào
phật tử của mình, họ đã bị chế độ thẳng tay đàn áp.
Tài
liệu về cuộc vận động này rất dồi dào, bằng quốc ngữ cũng như bằng
ngoại ngữ. Tài liệu quý báu nhất là chứng tích của những người trực tiếp
tham dự cuộc vận động và cũng đã từng bị chế độ chèn ép, tù đày hoặc
tra tấn. Riêng về tài liệu thành văn, chúng tôi cố gắng đê chỉ sử dụng
những tài liệu đầu duy nhất, tức là những tài liệu do Ủy Ban Liên Phái
Bảo Vệ Phật Giáo ấn hành trong suốt thời gian vận động và những ghi chép
của tác giả đã có mặt trong cuộc vận động. Phần lớn những công trình
này đã được ấn hành năm 1964, ngay sau khi cuộc vận động thành công.
Trong những tác phẩm đứng đắn nhất, ta có thể kể:
1.
Phật Giáo Tranh Đấu của Quốc Oai biên soạn, do nhà Tân Sanh (số 12
đường Bùi Viện, Sài Gòn) xuất bản ngày 14 tháng 12 năm 1963. Sách dày
174 trang và có mang những dòng ghi chú sau đây ở trang 8: “Phần lớn
những tài liệu in trong cuốn sách này, chúng tôi đều dựa vào những bản
in ronéo của Ủy Ban Liên Phái Bảo Vệ Phật Giáo ấn hành”. Đây là một
trong những tác phẩm ra đời sớm nhất.
2.
Chín Năm Máu Lửa Dưới Chế Độ Gia Đình Trị Ngô Đình Diệm của Nguyệt Đam
và Thần Phong biên soạn, do tác giả xuất bản năm 1964. sách dày 342
trang; ngoài bài tựa của tác giả, sách còn có mang theo ba bài tựa khác;
một của cử nhân Phạm Văn Hanh, thượng thư tri sĩ, một của ông Vũ Cúc
Sơn, tuần phủ tri sĩ, và một của ông Nguyễn Kinh Lịch hiệu Văn Trai. Cả
ba người này đều đã từng phục vụ trong chính phủ Nam Triều hồi ông Ngô
Đình Diệm còn làm thượng thư tại triều đình Huế, và đã có những nghe
biết trực tiếp về ông Ngô Đình Diệm.
3.
Sự Thực Cuộc Đấu Tranh Phật Giáo của Nguyễn Thanh biên soạn, Hoa Đạo
xuất bản năm 1964 (số 550 đường Trần Hưng Đạo, Sài Gòn). Sách dày 260
trang.
4.
Việt Nam Phật Giáo Tranh Đấu Sử của Tuệ Giác biên soạn, do Hoa Nghiêm
(75A đường Trần Bình Trọng, Chợ Lớn) xuất bản năm 1964, sách dày 446
trang, có mang lời tựa của thiền sư Tam Giác viết vào ngày Phật Đản năm
1964. Sách được Tổng Vụ Hoằng Pháp của Viện Hóa Đạo duyệt y.
5
Công Cuộc Tranh Đấu Của Phật Giáo Việt Nam Từ Phật Đản Đến Cách Mạng
1963, của Quốc Tuệ biên soạn. Sách dày 548 trang, không mang tên nhà
xuất bản nào, có thể do chính tác giả xuất bản. Sách được kiểm duyệt
ngày 28 tháng 1 năm 1964 và in xong vào khoảng tháng 6 năm 1964.
6.
Lửa Thiêng Đạo Mầu của Lan Đình và Phương Anh biên soạn, không mang tên
nhà xuất bản nào, có thể đã do tác giả xuất bản. Sách được kiểm duyệt
ngày 17 tháng 12 năm 1963, dày 138 trang và có mang một bài tựa của Phú
Tiên Nguyễn Duy Tinh.
7.
Violation Des Droits De l’Homme Au Sud Viet Nam. Rapport de la
Commission d’Enquêtre sur la Répression des Bouddhister en 1963. (Vi
Phạm Nhân Quyền Tại Miền Nam Việt Nam. Bản báo cáo của Phái Đoàn Điều
Tra Liên Hiệp Quốc về vụ Đàn áp Phật giáo 1963). Tài liệu của Liên Hiệp
Quốc do Võ Đình Cường dịch ra quốc ngữ và Hùng Khanh xuất bản tại Sài
Gòn năm 1966. Sách dày 297 trang.
8.
Cuộc Chiến Đấu Lịch Sử Của Phật Giáo Việt Nam của Nam Thanh biên soạn,
do Viện Hóa Đạo xuất bản vào dịp Phật Đản năm 1964, sách khổ lớn 34 x 24
cm, dày 56 trang, biên soạn bằng quốc ngữ và Anh ngữ, có nhiều hình ảnh
về cuộc vận động. Trang 3 của sách có in lời giới thiệu của tăng thống
Thích Tịnh Khiết. Cách trình bày của sách rất sáng sủa và gọn gàng, hình
ảnh rất chọn lọc. Cuốn sách có in bản Hiến Chương của Giáo Hội Phật
giáo Việt Nam Thống Nhất.
VỀ CHẾ ĐỘ NGÔ ĐÌNH DIỆM
Khuôn
khổ của chương này không cho phép nói nhiều đến những ưu điểm và khuyết
điểm trong đời tổng thống Ngô Đình Diệm. Ông lên cầm quyền ở miền Nam
từ 1954 mãi đến 1963, tức là 9 năm sau, Phật giáo đồ mới đứng dậy chống
ông, dù ngay từ buổi đầu nắm chính quyền ông đã có ý chèn ép Phật giáo.
Trong thời gian đó ông đã bị nhiều lực lượng chống đối nhưng ông đã khôn
khéo vượt thắng được. Ông đã loại được tướng Nguyễn Văn Hinh, tham mưu
trưởng quân đội miền Nam, lật được quốc trưởng Bảo Đại, đàn áp được lực
lượng Bình Xuyên, các giáo phái Cao Đài và Hòa Hảo. Ông bị ám sát hụt
tại Ba Mê Thuột ngày 21 tháng 5 năm 1957. Ông lại may mắn thoát được
cuộc đảo chính ngày 11 tháng 11 năm 1960.
Ngày
27.2.1962 ông lại thoát chết trong cuộc dội bom dinh Độc Lập của hai sĩ
quan quân đội Việt Nam Cộng Hòa. Để củng cố chính quyền, ông Diệm đã tổ
chức Cần Lao Nhân Vị Cách Mạng Đảng và Phong Trào Cách Mạng QuốcGia.
Cần Lao Nhân Vị được tổ chức để trở thành đảng độc nhất ở miền Nam:
những thành viên của các đảng hái khác, khi vào đảng Cần Lao Nhân Vị
phải vâng theo luật đảng để kiểm soát đảng mình. Và do đó không có một
đảng phái đối lập nào có thể tồn tại. Cờ của đảng là một nền lục trên có
ba ngôi sao đỏ tượng trưng cho Cần Lao, Cách Mạng và Nhân Vị. Phong
trào cách mạng quốc gia chỉ là cơ quan thừa hành mệnh lệnh của đảng.
Nhiệm vụ của tổ chức này là tuyên truyền chính trị. Liên hệ vào tổ chức
này có các tổ chức Thanh Niên Cộng Hòa, Phụ Nữ Liên Đới, Công Chức Cách
Mạng v.v… Về chính trị, lưng dựa của chính quyền là đồng bào Công giáo
di cư. Về quân sự, trước hết, ông Diệm đưa vào gần mười vạn binh sĩ di
cư từ miền Bắc vào Nam, trong số đó phần tử chính là Nùng và Bảo An
Binh. Sau khi loại được tướng Nguyễn Văn Hinh, ông thu phục được quân
đội miền Nam và bắt đầu võ trang quân đội này bằng viện trợ Hoa Kỳ.
Ngoài ra tổ chức Mật Vụ, quân sự và dân sự, lại đóng một vai trò vừa
quan trọng vừa kinh khiếp trong sự dò xét, bắt bớ và thủ tiêu các phần
tử đối lập. Về phương diện ý thức hệ, chính quyền Ngô Đình Diệm mượn một
phần truyết thuyết của Emmanuel Mounier làm thành thuyết Nhân Vị, thêm
vào ý niệm Duy Linh rút cảm hứng từ đức tin Cơ Đốc. Từ năm1956, thuyết
này đã được các linh mục giảng dạy tại trường Đại Học Văn Khoa Sài Gòn.
Trung Tâm Nhân Vị Vĩnh Long do tổng giám mục Ngô Đình Thục thành lập khi
ông còn làm giám mục ở giáo khu này. Tất cả công chức toàn quốc đều
phải lần lượt tới học tập lý thuyết Nhân Vị Duy Linh tại trung tâm này,
dù là Công giáo hay không Công giáo. Một phần lớn giảng viên và huấn
luyện viên của trung tâm là giám mục hoặc linh mục.
Sách
Chín Năm Máu Lửa Dưới Chế Độ Ngô Đình Diệm của Nguyễn Đam và Thần
Phong, lấy tài liệu từ Ủy Ban Tố Cáo Tội Ác Của Chính Quyền Ngô Đình
Diệm và từ các cơ quan công quyền khác, đã cung cấp rất nhiều dữ kiện về
sự đàn áp và thủ tiêu những thành phần độc lập và đối lập cùng những
tham nhũng và lộng quyền của từng cá nhân trong giới lãnh đạo chính
quyền cũng như trong gia đình ông Diệm. Các tác giả đã dành trên 300
trang giấy để nói về vụ này, ở đây ta không cần lập lại việc làm đó. Ta
chỉ cần nhận định rằng cuộc vận động của phật tử mà thành công được là
nhờ sự ủng hộ của toàn dân: người phật tử thành công được là nhờ sự ủng
hộ của toàn dân: người phật tử thành công vì đã nối liền cuộc tranh đấu
cho bình đẳng tôn giáo với cuộc tranh đấu chống chính sách độc tài. Ở
đây, tưởng nên nhắc tới một số nguyên nhân đã làm phát khởi cuộc nổi dậy
của người phật tử, trước khi xét tới những diễn biến về cuộc vận động.
1.
Tính cách độc tài của chế độ. Các ông Ngô Đình Nhu, Ngô Đình Diệm, Ngô
Đình Cẩn và bà Trần Thị Lệ Xuân đã nắm hết thực quyền trong tay, thực
hành chính sách gia đình trị, không tin tưởng thực sự một người nào
khác. Không một thành viên nào của chính phủ ông Diệm còn được giữ lại
cho đến khi chế độ được sụp đổ. Nhiều người đã từng giúp ông Diệm trong
việc truất phế Bảo Đại và ổn định tình thế lúc ban đầu cũng bị thủ tiêu.
Mọi thành phần đối lập dù là đối lập chống Cộng đều bị thanh toán hoặc
đàn áp.
2.
Tính cách tàn ác của chế độ. Với tổ chức Mật Vụ và với lực lượng Cảnh
Sát Đặc Biệt trong đó có những nhân vật khét tiếng độc ác như Dương Văn
Hiếu, Nguyễn Tư Thái, Nguyễn Thiện Dzai, Phan Khanh v.v… chế độ đã bắt
bớ, tra tấn, giam cầm, đày ải và thủ tiêu hàng vạn thành phần đối lập.
Có lần phủ Tổng Thống đã ra lệnh đánh chìm một thuyền chở phạm nhân
chính trị ra Côn Đảo(156). Về những cách tra tấn thủ tiêu, sách Chín Năm
Máu Lửa của các ông Nguyệt Đam và Thần Phong đã đưa ra nhiều trường hợp
cụ thể. Về sự giam giữ đối lập, ta có thể nhắc tới những hầm đá giam
người bí mật của ông Ngô Đình Cẩn mà quần chúng thường gọi là Lãnh Chúa
Miền Trung. Nguyệt Đam và Thần Phong viết về các hầm này sau khi đã quan
sát:
“Từ hầm tra ở ngay giữa đường cho tới hầm giam, chỗ nào cũng ẩm ướt, xông lên một mùi hôi thúi nặng nề khó chịu…”.
“Tất
cả có chín cái hầm. Mỗi cái có từ hai mươi đến bốn mươi xà lim. Muốn
vào hầm chỉ có một cái cửa duy nhất. Tàn nhẫn nhất là cả chín cái hầm
dành giam hàng mấy trăm người, bọn Cẩn chỉ để một lỗ thông hơi…”.
“Sàn
xà lim ẩm thấp và do đấy, chúng tôi thấy có những viên gạch. Có lẽ nạn
nhân dùng để gối đầu hoặc ngồi lên đó mà ngủ. Mỗi xà lim dài độ 1m50,
rộng 60 phân và cao chừng 1m50, bên trên là những chấn song sắt, trên
nữa là nóc hầm, ngăn đôi các xà lim là một cửa cây, giữa là một hành
lang dài và hẹp”(157).
3.
Tính cách chèn ép bất công của chế độ. Việc đồng bào Công giáo di cư
ủng hộ chính quyền Ngô Đình Diệm là một sự kiện đương nhiên, không có gì
đáng nói. Ông Diệm là một người công giáo chống Cộng, ở vị thế chính
quyền, đang tận lực bảo vệ quyền lợi của người Công giáo di cư, cố nhiên
người Công giáo di cư muốn đứng sau lưng ông. Dọc quốc lộ Biên Hòa-Lâm
Đồng, các khu định cư Công giáo, dưới sự hướng dẫn của các linh mục địa
phương, đã bỏ phiếu ngàn người như một cho chế độ. Bà Ngô Đình Nhu đã
đắc cử dân biểu trong môi trường đó. Tuy nhiên, chính quyền đã đi quá đà
trong việc nâng đỡ người Công giáo di cư đến nỗi tạo ra quá nhiều hư
hỏng, lạm dụng và chèn ép đối với người địa phương. Dựa vào sự ủng hộ
không dè dặt của chính quyền, người ta lấy của công để xây cất thánh
đường, trường học Công giáo, chiếm địa vị ưu tiên trong guồng máy hành
chính quốc gia, trong quân đội, trong các ngành giáo dục, y tế và xã
hội. Họ trở thành một giai cấp mới, riêng rẽ, nâng đỡ nhau để chiếm lấy
những địa vị và những chức vụ quan trọng nhất trong xã hội…
Trong
niềm tin tưởng chỉ có người Công giáo mới thực sự chống Cộng, chính
quyền không những có ý dung túng những hành động lạm dụng và chèn ép
trên, mà lại còn khuyến khích và tự mình dấn thân vào con đường ấy. Nhà
thờ Đức Mẹ La Vang ở Quảng Trị, một trung tâm hành hương cách vĩ tuyếtn
thứ 17 chừng ba mươi cây số về phía Nam, là một ví dụ cụ thể về phương
thức ủng hộ Công giáo chống Cộng của chính quyền.
Tổng
giám mục Ngô Đình Thục đã từng gọi nhà thờ này là tiền đồn tinh thần
của quốc gia, và đã vận động nâng nó lên hàng Vương Cung Thánh Đường.
Xuất bản năm 1961, những số đầu của tạp chí Đức Mẹ La Vang đăng tên
những người hảo tâm cúng tiền vào việc xây dựng Vương Cung Thánh Đường:
Từ phó tổng thống Nguyễn Ngọc Thơ qua tất cả các vị bộ trưởng, đến đại
tướng tổng tham mưu trưởng, các vị tổng giám đốc v.v… Công giáo hay
không Công giáo, ai cũng có tên trong danh sách này. Cảnh sát khắp nơi
được giao cho bán vé số Tombola bỏ vào quỹ xây dựng nhà thờ La Vang. Vé
xe lửa đi La Vang cho các toán hành hương để dự lễ khánh thành được bớt
50%.
Như
ta đã biết, công chức toàn quốc đều phải tuần tự đi học tập tại trung
tâm Nhân Vị Duy Linh ở Vĩnh Long, dù là Công giáo hay không. Những ai
phát biểu ý kiến không phục tùng giáo thuyết này đều bị để ý và kết quả
là bị sa thải hoặc thuyên chuyển.
PHẬT GIÁO BỊ CHÈN ÉP
Quốc
trưởng Bảo Đại bị truất phế từ năm 1955 nhưng Đạo dụ số 10 do ông ký
ngày 6.8.1950 vẫn được chính quyền Ngô Đình Diệm thi hành theo, bởi vì
Đạo dụ này không ràng buộc Công giáo vào thể chế hiệp hội và cho phép
kiềm chế các tôn giáo khác. Ngoài sự chèn ép các tổ chức Phật giáo, chế
độ còn khủng bố những tăng sĩ và cư sĩ đang hoạt động đắc lực tại các
chi hội Phật giáo địa phương, ép uổng người phật tử bỏ đạo để theo Công
giáo. Có người vì sợ mất công ăn việc làm đã phải làm lễ rửa tội theo
đạo. Có nhà phải đem bàn thờ Phật hoặc bàn thờ tổ tiên từ gian nhà giữa
vào thiết kế ở nhà sau để khỏi bị dòm ngó. Có người cương quyết giữ vững
tín tâm đã bị vu khống và bắt đi “học tập” dài hạn tại các trại Cải
Huấn. Năm 1963, hội Phật Giáo Việt Nam tại Trung Phần công bố hai tập
tài liệu ghi chép những vụ vi phạm nhân quyền, kỳ thị tôn giáo và đàn áp
phật tử từ năm 1959 đến năm 1963. Tập đầu dày 49 trang và tập thứ hai
98 trang. Tập sau này có cả những biên bản về các vụ kỳ thị, bắt ép và
đàn áp, có đủ tên họ, chữ ký và con dấu của các tổ chức Phật giáo địa
phương (158). Tại Quảng Ngãi chẳng hạn, theo tài liệu ấy, có mười lăm vụ
bắt buộc tín đồ Phật giáo theo Công giáo, một vụ tra tấn và tù đày tăng
sĩ sau khi đã vu khống cho ông là “Việt Cộng”. Tại Bình Định, có bảy vụ
bắt buộc những cư sĩ lãnh đạo Phật giáo địa phương bỏ nhà cửa để đi
“dinh điền” trên cao nguyên, trong khi những người này thuộc các thành
phần phú nông, tiểu tư sản, không phải là người dân thất nghiệp; và năm
vụ ép buộc theo Công giáo, ba vụ hăm dọa thủ tiêu, ba vụ bắt bớ, tra tấn
và thủ tiêu phật tử, một vụ chôn sống hai tín đồ Phật giáo chung trong
một cái hầm…(159)
Năm
1957, chính quyền ra lệnh loại bỏ ngày Phật Đản ra khỏi số ngày nghỉ
chính thức trong năm. Đây là một đòn đánh vào người Phật giáo. Ngày Phật
Đản đối với người phật tử quan trọng không khác gì ngày giáng sinh Noel
đối với người Công giáo. Hành động này của chính quyền cho ta một ý
niệm rõ rệt về mức chèn ép và đàn áp Phật giáo của chế độ. Cố nhiên phật
tử rất phẫn uất trước sự chèn ép đo. Đại hội đồng hội Việt Nam Phật Học
(Trung Phần) họp vào tháng Ba năm 1957 đã sôi nổi thảo luận về vụ này
và đã đánh bức điện sau đây cho Tổng Hội Phật Giáo Việt Nam tại Sài Gòn.
“Tổng hội đồng lần thứ 25 toàn hội Việt Nam Phật Học gồm có liệt vị
chứng minh đại đạo sư trong Giáo Hội Tăng Già và đại biểu 14 tỉnh hội
đại diện cho 565 đơn vị họp tại chùa Từ Đàm Huế trong các ngày 8, 9, 10
và 11 tháng 3 năm 1957 kính đặt niềm tin tưởng vào Tổng Hội. Yêu cầu
Tổng Hội liên tục tích cực can thiệp lên Chính Phủ và Quốc Hội công nhận
ngày Phật Đản mồng tám tháng Tư âm lịch là ngày lễ hợp pháp vĩnh viễn
của quốc gia. Chủ tịch đại hội đồng Thích Thiện Minh” (160). Phật Đản
năm ấy được phật tử khắp nơi tổ chức rầm rộ lớn bằng mười lần mọi năm để
tỏ thái độ. Dưới áp lực của quần chúng, chính quyền đã công nhận lại
ngày Phật Đản sau đó một năm.
Những
đàn áp, bắt bớ, tra tấn và thủ tiêu, những cuộc bầu cử gian lận, những
cuộc giam giữ trái phép đối với mọi thành phần đối lập đã làm cho quần
chúng thù ghét chế độ. Josept Buttinger, một học giả Tây phương đã nói
như sau về chế độ: “Bị giới trí thức chống đối, giới trung lưu khinh
miệt, giới doanh thương từ bỏ, bị tuổi trẻ và các nhà chính trị ái quốc
ghét bỏ, chánh phủ Ngô Đình Diệm thiếu hẳn sự ủng hộ của quần chúng và
chỉ còn cách dùng đến bộ máy kềm kẹp...”(161). Những người trung thành
với chế độ ông Diệm thường cho rằng sở dĩ miền Nam sụp đổ là vì chế độ
ông Diệm không còn. Sự thực không phải như vậy: chính vì những tàn ác
độc tài của ông mà miền Bắc đã xây được cở chống đối võ trang ở miền
Nam. Ký giả Robert Guillain của báo Le Monde đã viết như sau: “Ông Diệm
đã trở thành người tiếp tay cho Cộng Sản. Tại Sài Gòn, cán bộ Việt cộng
thường rỉ tai nhau theo kiểu Votaire: nếu không có Diệm thì phải tạo ra
cho được Diệm. Ngày 11 tháng 11 vừa qua, chính người Việt Cộng sợ ông
Diệm bị lật đổ hơn ai hết. Họ mong cho ông Diệm ngồi trong dinh Độc Lập
thêm một thời gian dài nữa sau đám vệ binh, trong khi đất nước đang từ
từ sụp đổ xung quanh. Họ tính toán rằng chỉ trong một hoặc hai năm thì
miền Nam sẽ từ tay ông Diệm qua tay Bác Hồ…”(162)
Cuộc
vận động của Phật giáo để chống độc tài có lẽ đã đến hơi chậm, nhưng ta
biết rằng trước đó, Phật giáo đồ chưa hội đủ điều kiện cần thiết.
--------------------------------------------------------------------------------
(156)
Cuốn Chín Năm Máu Lửa Dưới Chế Độ Ngô Đình Diệm của Nguyệt Đam và Thần
Phong do các tác giả xuất bản năm 1964 tại Sài Gòn là một trong những
tài liệu đúng đắn nhất, trang 287-288.
Đại
úy Không quân Huỳnh Minh Đường nhận lệnh này ngày 5.10.1963 nhưng đã từ
chối không thi hành lệnh và đã lái máy bay qua tị nạn ở Căm Pu Chia
(157) Chín Năm Máu Lửa Dưới Chế Độ Gia Đình Trị Ngô Đình Diệm, Sài Gòn, 1964, trang 287-288.
(158)
Những tạp tài liệu này đã được thiền sư Nhất Hạnh, hồi này đang dạy học
ở trường Đại Học Columbia ở Nữu Ước, chuyển tới ông chủ tịch Hội Đồng
Liên Hiệp Quốc và tất cả các vị đại sứ có mặt tại đó vào tháng 9 năm
1963.
(159)
Chi tiết về những vụ này có thể tìm trong sách Phật Giáo Tranh Đấu Sử
của Quốc Oai (Sài Gòn 1963, Tân Sanh xuất bản) và sách Công Cuộc Tranh
Đấu Của Phật Giáo Việt Nam của Quốc Tuệ (Sài Gòn 1964, tác giả xuất
bản).
(160) Tạp chí Phật Giáo Việt Nam số 7, năm Đinh dậu, 1957, trang 63
(161) Joseph Buttinger: Vietnam A Dragon Entattled, tập II
(162) Robert Guillain. Le Monde, Paris, 6.4.1961.