PHẦN THỨ HAI
ẤN ÐỘ SUỐI NGUỒN THIÊNG LIÊNG
Bihar, vùng đất thánh
Ði dọc sông Hằng
Hoa Thị Thành
Na-lan-đà, đại học Phật giáo đầu tiên
"Vui đẹp thay thành Vương Xá"
Trên đỉnh Linh Thứu
Từ Linh Sơn, nhớ về Yên Tử
BIHAR, VÙNG ĐẤT THÁNH
Ngày nay Ấn Độ là một quốc gia thống nhất với 25 tiểu bang và 800
triệu dân. Trong số các tiểu bang thì Bihar là một vùng đất đặc biệt nằm
phía Đông Bắc Ấn Độ với thủ phủ là Patna. Bihar rộng khoảng nửa nước
Việt Nam và với một số dân khoảng 90 triệu người, tiểu bang này có mật
độ dân cư rất cao.
Bihar được xem là vùng đất thánh của Ấn Độ không phải chỉ vì có sông
Hằng chảy qua. Đó là một vùng đất lạ lùng vì nó là nơi sản sinh và hoạt
động của nhiều thánh nhân vĩ đại của Ấn Độ. Cách đây hơn 25 thế kỷ, đây
là cũng là vùng hoạt động chính của Phật Thích-ca. Tại Bihar ngày xưa
trong thế kỷ thứ hai sau công nguyên đã thành hình viện Phật học
Na-lan-đà. Đây là nơi các vị luận sư nổi tiếng như Long Thụ, Trần Na
giảng dạy, là nơi các vị tổ thiền Ấn độ lưu trú, là chỗ đón tiếp những
khách hành hương đến học tập như Pháp Hiển, Huyền Trang. Bihar cũng là
quê hương của rất nhiều vị Đại thành tựu giả [1], đó là những vị có
chung một đặc điểm là trong một đời người mà giác ngộ giải thoát sau khi
trải qua nhiều cuộc khủng hoảng.
Những vị đó là những thánh
nhân kỳ dị mới đầu mang đầy ô nhiễm của thế nhân, nhưng cuối cùng lại
biến dục lạc thành phương tiện giác ngộ. Đó là những du già sư xuất hiện
cuối cùng trước khi đạo Phật diệt vong tại Ấn Độ. Trong các vị này có
một kẻ mang tên Ti-lô-pa, đây là vị tổ đầu tiên của phái Ca-nhĩ-cư của
Tây Tạng [2]. Ngày nay người ta còn nhắc tới Tan-tê-pa, người mê đánh
bạc, chỉ cần quán “thế giới cũng rỗng như túi tiền của mình“ mà ngộ Tính
Không. Hay Kan-ka-ri-pa, kẻ say đắm nữ sắc, người được dạy hãy quán nữ
nhân của mình là thần Không hành nữ [3] và nhận ra “mọi sắc thể đều do
tự tính biến hiện“. Họ làm ta nhớ đến Từ Đạo Hạnh của Việt Nam trong thế
kỷ 12, trong một đời mà từ bỏ hắc đạo để “làm Phật làm tiên“ [4].
Vì thế Bihar có một lịch sử của hai ngàn năm trăm năm. Ngày Phật còn
tại thế thì phía nam sông Hằng của vùng này là một tiểu quốc tên gọi là
Ma-kiệt-đà, tại phía bắc là nước Kiều-tát-la [5]. Thời đó vua của
Ma-kiệt-đà là Tần-bà-sa-la và kinh thành của ông là Vương Xá, thị trấn
này ngày nay có tên là Rajgir. Như đã nói trong phần trước, ông chẳng
may có người con trai ngỗ nghịch là A-xà-thế. A-xà-thế giam cha mẹ vào
ngục, bỏ đói đến chết, giành ngôi vua và dời đô lên phía bắc Vương Xá,
đến Hoa Thị Thành [6], nằm trên bờ nam sông Hằng. Hoa Thị Thành phồn
vinh suốt cả ngàn năm, ngày nay có tên là Patna. Patna chính là thủ phủ
của tiểu bang Bihar, có sân bay nội địa.
Trở lại chuyện ngày xưa thì sau đời A-xà-thế là một triều đại phồn
vinh có tên là Maurya [7] lên ngôi, với sự lãnh đạo của nhà vua
Chandragupta. Ông lấy Hoa Thị Thành làm kinh đô, thống nhất các vương
hầu làm thành một thế lực hùng mạnh. Hồi đó là thế kỷ thứ ba trước công
nguyên mà Chandragupta đã bắt đầu liên lạc với các nhà vua Hy lạp. Thế
nhưng lúc đó cũng chưa phải là giai đoạn vàng son vì lịch sử phải đợi
đến một người cháu của Chandragupta tên gọi là A-dục (Ashoka) mới lên
đến tột đỉnh.
A-dục trị nước từ năm 269-232 trước công nguyên và
vương quốc của ông hùng hậu chưa từng thấy, trải dài từ Kashmir phía
bắc đến Mysore miền nam, từ Bangladesh đến Afganistan ngày nay, hầu như
toàn bộ nước Ấn Độ mênh mông bây giờ. Nhưng quyền lực bao giờ cũng phải
được trả giá bằng xương máu, nhất là thời phong kiến của A-dục. Ngày nọ
trên một bãi chiến trường đẫm máu, ông động tâm sâu sắc, thề không nhúng
tay vào chinh chiến nữa. Ông tìm nơi Phật Thích-ca là người thầy của
mình, cho xây dựng trong vương quốc của mình khoảng 30 trụ đá [8], 18
tấm thạch bích ghi lại những lời giáo hóa và tán thán về đức Phật mà
ngày nay người ta còn tìm thấy tại Bihar, Orissa, Delhi, Sarnath.
A-dục cho nhiều sứ giả mang kinh sách, tranh tương đi khắp nơi các
vùng Đông Á để truyền bá đạo Phật. Huyền sử chép rằng ông có làm quà cho
Trung Quốc một bức tượng của Phật Thích-ca, bức tượng đó ngày nay được
thờ tại Lhasa Tây Tạng, bức tượng « biết nói », được xem như thiêng
liêng nhất của Tây Tạng [9]. Con trai của A-dục là Mahendra về sau thành
tăng sĩ, người đã mang giáo pháp qua Tích Lan. Tiện đường, Mahendra
cũng mang một nhánh con của cây Bồ-đề, chỗ Phật thành đạo qua Tích Lan
trồng và ngày nay còn xanh tốt. Trụ đá mang đầu sư tử của A-dục cho xây
dựng ngày nay là quốc huy của nước Ấn Độ.
Sau khi vua A-dục chết năm 232, vương triều Maurya sớm suy tàn, nước
Ấn Độ lại chia năm xẻ bảy ra nhiều tiểu quốc và suốt 2000 năm sau đó,
cho tới lúc người Anh chiếm nước này làm thuộc địa, không có một vương
quốc nào trên bán đảo này mà sự hùng mạnh có thể so sánh với thời kỳ
A-dục. Khoảng sáu trăm năm sau A-dục, tức trong thế kỷ thứ 4 sau công
nguyên là thời đại Gupta. Gupta cũng là một triều đại rực rỡ của Ấn Độ
về văn hóa, triết học và toán học. Thế nhưng triều đại Gupta không kéo
dài hơn 200 năm. Khoảng thế kỷ thứ 7, một tôn giáo khác ra đời, đó là
Hồi giáo.
Sau khi nhà sáng lập Hồi giáo là Mohammed chết năm
632, đạo Hồi lan đến Ấn Độ năm 712 và bắt rễ tại đây, đồng thời mối
tranh chấp giữa Hồi giáo và Ấn Độ giáo bắt đầu nảy sinh. Trong những
cuộc thánh chiến giữa Hồi giáo và Ấn Độ giáo sau đó, đạo Phật cũng bị
suy yếu nặng nề, thế lực của Hồi giáo cũng lan tràn đến Bihar và vùng
đất thiêng liêng này là kẻ chứng kiến biết bao thảm họa do lòng tin tôn
giáo mù quáng gây ra. Ngày nay trên bán đảo Ấn Độ mênh mông, đạo Phật
xem như đã diệt vong, chỉ còn Ấn Độ giáo và Hồi giáo. Giữa hai tôn giáo
đó là một sự tranh chấp sâu xa, khi âm ỉ, khi bùng nổ, nhưng nó luôn
luôn hiện diện từ những bình diện chính trị cao nhất đến đời sống bình
thường của nhân dân.
Tuy có một quá khứ huy hoàng nhưng Bihar ngày nay là một tiểu bang
nghèo. Hoa Thị Thành hay Patna là cố đô của một thời chói lọi, lại là
điểm xuất phát để đi thăm nhiều thánh tích. Vì thế tôi lấy máy bay từ
Delhi đi Patna.
ĐI DỌC SÔNG HẰNG
Hãy ra khỏi Delhi, rời bỏ các lâu đài tráng lệ, các vùng nghỉ mát
danh tiếng để tìm hiểu kỹ hơn nước Ấn Độ. Tôi đã đi nhiều nơi trên thế
giới, giàu nghèo khác nhau nhưng chưa thấy nước nào kỳ lạ, đầy những ấn
tượng trái ngược như Ấn Độ. Ta không thể nào hiểu được nước này, không
thể mô tả nó. Nhà văn Mỹ Mark Twain, người có nhiều nhận xét sâu sắc hóm
hỉnh, thăm Ấn Độ năm 1896, viết về xứ này như sau: “Mỗi khi bạn nghĩ là
mình đã tìm hiểu hết những tính cách lạ lùng của nước này và muốn cho
nó một danh hiệu nào đó...xứ sở của dịch hạch, xứ sở của nghèo đói, xứ
sở của những ảo giác khủng khiếp, xứ sở của những ngọn núi ngất
trời...vân vân, thì lại sớm hiện ra những tính cách mới và bạn thấy cần
những danh hiệu mới“. Cuối cùng Mark Twain thấy hay nhất là vứt bỏ mọi
danh hiệu và đặt tên Ấn Độ là “xứ sở của sự kỳ diệu“.
Đây là nơi mà ta phải ngắm Taj Mahal lúc nửa đêm, nhìn cái nghèo đói
lúc ban ngày, nếm cái bụi bặm của những làng quê buồn tẻ, đi lạc trong
màu sắc rực rỡ và tiếng ồn ào của các basar, nhìn những đàn bò và khỉ
sống chung với con người, xem những đám rước tôn giáo mê say quên mình.
Đây là nơi mà thiên nhiên cho dấu ấn một cách sắc nét nhất với những con
sông, những ngọn núi, với sức nóng tàn khốc và những cơn bão kinh
người.
Đây là một quốc gia thuộc về 15 nước công nghiệp hàng đầu trên thế
giới nhưng 70% dân chúng vẫn cày cấy với dụng cụ thô sơ của cha ông để
lại và sống bên bờ của sự thiếu ăn. Tại Ấn Độ, trong một nhà máy có thể
người ta đang sản xuất bom nguyên tử và tên lửa liên lục địa nhưng ngoài
nhà máy vẫn là nơi sửa xe bò theo cách của thời A-dục vương để lại. Trí
thức Ấn Độ có thể là những triết gia nhất nhì thế giới, là các nhà khoa
học xuất sắc được nhiều nước tranh nhau mời về nghiên cứu, họ sống bên
cạnh 60% dân chúng mù chữ. Phú gia Ấn Độ rất nhiều và cũng rất giàu có,
của cải của họ không ai biết hết được, dưới mái hiên cung điện của họ là
những tu sĩ thiếu cả áo quần che thân ngồi đợi mặt trời mọc để hành trì
phép du-già.
Tiểu
bang Bihar là một vùng có nhiều tu sĩ như thế. Patna, thủ phủ của
Bihar, cách Delhi khoảng 800km đường chim bay về hướng đông nam. Máy bay
hầu như bay dọc theo dòng chảy của sông Hằng trên địa phận tiểu bang
Uttar Pradesh.
Uttar Pradesh là một dãy bình nguyên nằm kề sát chân Hy-mã lạp sơn.
Đây là một vùng thấp nhưng ít nước khó canh tác, chỉ một phần ba đất
trồng trọt có các hệ thống tưới tiêu lấy nước từ sông Hằng. Vì thế từ
xưa đến nay Uttar Pradesh là một vùng nghèo. Thế nhưng đây là đường trực
tiếp nhất đi từ vùng rẻo cao Simla về Bihar nên chính vùng này là đường
mà ngày xưa Huyền Trang đã đi hành hương. Đây là dịp đọc lại [10] và
tìm hiểu lộ trình của ông trong thế kỷ thứ 7.
Máy bay đi qua địa phận của hạt Bijnor nằm trên tả ngạn sông Hằng, đó
là nơi mà Huyền Trang lưu lại trong mùa xuân và hè năm 635 để nghiên
cứu kinh sách của phái tiểu thừa Nhất thiết hữu bộ [11], một bằng chứng
về tính bác học của ông, mặc dù hồi đó lòng ông đã hướng hẳn về phía đại
thừa. Đi thêm một đoạn sông Hằng nữa là thủ phủ Kannauj mà ngày Huyền
Trang đến là một thành phố hết sức phồn vinh, là kinh thành của một nhà
vua rất mộ đạo Phật tên gọi là Harsavardhana, trị vì từ năm 606 đến 647.
Cũng trong vùng trung lưu sông Hằng này, Huyền Trang đến tiểu quốc
Ayodhya, quê hương của hai nhà sáng lập phái Duy thức là anh em Vô Trước
[12] và Thế Thân [13], sống trước ông khoảng hai trăm năm.
Huyền
sử chép rằng Ayodhya là nơi mà Vô Trước mời Bồ-tát Di-lặc hạ giới giáo
hóa. Suốt bốn tháng liền, Vô Trước cứ ban đêm thì nghe Di-lặc giảng, ban
ngày thì giảng lại cho đại chúng. Di-lặc được xem là tác giả của bộ «
Du già sư địa », bộ luận mà Huyền Trang là người dịch ra chữ Hán. Huyền
Trang đến thăm lại tu viện nằm trong một vườn xoài, nơi mà Vô Trước
giảng cho em là Thế Thân ngộ lý Duy thức. Sau khi đại ngộ, Thế Thân định
rút dao cắt lưỡi vì từ xưa đến nay ông luôn luôn phát biểu chống Duy
thức nhưng lại Vô Trước lại là người cứu em khỏi câm. Ayodhya là quê
hương tâm linh của Huyền Trang vì ông chính là người đem phái Duy thức
về Trung Quốc dưới tên Pháp tướng tông.
Sau một giờ bay, máy bay ở khoảng vị trí Allahabad, chỗ giao lưu của
sông Hằng và sông Yamugar, đó cũng là nơi Huyền Trang thoát chết một
cách huyền bí. Ông bị một nhóm giặc cướp bắt và bị lấy hết hành lý. Thế
nhưng chẳng may cho ông là nhóm giặc này đang tìm giết một chàng trai
khôi ngô tuấn tú để tế cho nữ thần Durga mà Huyền Trang thì quá đẹp
trai. Ở đây xem ra chuyện Tây Du ký của Ngô Thừa Aân nói về Đường Tăng
bị yêu quái mê mẫn không phải hoàn toàn bịa đặt.
Sau khi thuyết
phục giặc cướp không xong và thấy chúng đang mài dao kiếm, Huyền Trang
thấy mình đã tới số, ông ung dung xin họ chút thời gian để cầu đức
Di-lặc đưa mình về trời Đâu-suất nghe pháp. Lúc linh ảnh của Di-lặc xuất
hiện trong tâm của Huyền Trang thì cũng là lúc đá chạy cát bay. Giặc
cướp hoảng hồn hỏi gia nhân ông về tung tích nhà sư này. Gia nhân kể cho
họ nghe ông là một tu sĩ Trung Quốc qua Ấn Độ hành hương và thỉnh kinh.
Và khi Huyền Trang mở mắt ra chịu chết thì giặc cướp đã phủ phục dưới
chân ông.
Sau Allahabad, lẽ ra Huyền Trang phải thuận đường thủy tiếp tục đi
theo sông Hằng về hướng đông đến Lộc Uyển, chỗ đức Phật chuyển pháp luân
nhưng không hiểu tại sao ông đổi hướng, đi ngược lên hướng bắc tìm đến
quê hương của Ngài. Có lẽ qua biến cố vừa rồi, ông thấy chuyến đi quá
hiểm nguy, phải đến đảnh lễ chỗ Phật đản sinh tại Lâm-tì-ni để phòng
trước đời mình có ngắn ngủi. Lúc đó Huyền Trang không biết rằng mình còn
sống 30 năm nữa.
Còn tôi, kẻ hậu sinh sống thêm mấy đời cũng không làm nổi học trò
ông, thì ngồi máy bay đi tiếp về Hoa Thị Thành. Ôi, xấu hổ làm sao khi
thấy nghị lực và trí tuệ của người xưa. Ngày nay người đi hành hương quá
dễ, quá khỏe, quá tiện nghi. Nếu ngày xưa con người phải đổi mạng để
lấy kinh sách và để được cảm khái đến gần dấu chân thánh nhân thì ngày
nay chỉ cần một cú điện thoại là có chỗ mà ở, có xe mà đi. Ngày nay chỉ
cần bấm một cái nút là kinh sách hiện lên trên màn hình, thêm một cái
nút nữa là in ra hàng loạt. Nhớ lại ngày xưa, có người cả đời chỉ khắc
được một câu kinh, còn nay ai muốn có thiên kinh vạn quyển đều được.
Thế
nhưng ngày nay xem ra không mấy ai minh triết hơn người thời xưa vì con
người hình như không còn ai muốn đọc, muốn suy ngẫm về kinh sách ngày
xưa. Khó hơn thế nữa, trong tâm thức tôn giáo, dù có biết nhiều hiểu
rộng, biết tán tụng suy luận, chúng cũng không mang lại gì cả trên đường
tìm kiếm. Chúng đều là những ngọn gió tri thức chỉ tạo thêm mây mù che
ánh sáng của giác ngộ. Điều mà hành giả cần có phải chăng là “bồ-đề
tâm“, điều mà Phật giáo Tây Tạng vô cùng coi trọng. Có bồ-đề tâm thì một
câu kinh cũng đủ, không có thì thiên kinh vạn quyển cũng vô ích. Tìm
hiểu bước đường lữ khách của Huyền Trang không phải là tò mò xem ông đi
đến đâu mà để cảm khái tâm bồ-đề kiên cố của ông. Và nhờ thế mà ta biết
mừng vui cho những người đem cả đời ra để tạc một bức tượng, khắc một
câu kinh. Những tác phẩm đó đều là gỗ đá nhưng chúng là phương tiện để
bồ-đề tâm được thể hiện.
HOA THỊ THÀNH
Ra khỏi máy bay cảm giác đầu tiên của tôi là thấy hơi nóng khủng
khiếp tràn đến. Tôi nhủ thầm: “Đức Phật ngày xưa phải chịu cái nóng này
sao“. Sân bay Patna làm tôi nhớ đến sân bay Qui Nhơn, nó có cái nhỏ của
loại sân bay làng, hành khách đi bộ dưới cánh máy bay vào ga lãnh hành
lý. Trên đường đi bộ tôi cũng đi ngang những đoạn sân bê-tông có lót
loại lưới sắt của quân Mỹ hồi xưa như ở sân bay Qui Nhơn mà lúc tôi đến
vẫn còn. Patna là nơi đầu tiên tôi đến sau Delhi, dù đoán trước, tôi
cũng phải ngỡ ngàng về sự nghèo nàn và luộm thuộm của xứ Ấn Độ. Tới đây
tôi mới nếm cái nóng Ấn Độ, Delhi là miền ôn đới nằm phía bắc gần Hy-mã
lạp sơn thì khác hẳn. Ra khỏi sân bay Patna, quang cảnh hiện ra với tôi
đúng là miền nhiệt đới châu Á, với các loại cây như cây me, liễu, chuối
hay cau của chúng ta.
Patna hay Hoa Thị Thành là đây, đây là nơi A-dục vương triệu tập hội
nghị kết tập lần thứ ba khi ông đã trị vì toàn nước Ấn Độ. Thấy Patna,
tôi thất vọng tự nhủ, cố đô của A-dục vương ngày nay như thế này sao ?
Không thể được !
Đó là một thành phố nằm trên bờ nam sông Hằng, dơ bẩn và buồn tẻ. Tôi
ngẩn ngơ đi xích lô trong thành phố, để cho ấn tượng tự kéo đến, ấn
tượng của kinh thành nhà vua A-dục mà tôi yêu mến. Tới đây tôi mới biết
Delhi là quá sang trọng, quá sạch sẽ. Sông Hằng gần Delhi cũng sang
trọng hơn sông Hằng của Patna. Những người giàu có kiêu ngạo họ sống ở
Delhi hay những nơi nghỉ mát như Simla cả, họ đâu cần đến đây xây cất
nhà cửa. Còn nhà nước Ấn Độ xem ra quá tải với những vấn đề của dân số
đặt ra, họ đâu có kinh phí để sửa chữa xây dựng. Khi tôi đến, trời đã về
chiều, thành phố với một triệu rưỡi dân này gây một cảm giác buồn bã.
Thật ra qui mô thủ phủ này rất lớn, xứng đáng là kinh thành của
Ma-kiệt-đà một thời hiển hách, đô thị có một bề dài chừng 10 cây số.
Ngày nay ánh sáng vương giả đã tắt.
Nhưng Hoa Thị Thành, nơi đây bao nhiêu thánh nhân đã sống, là kinh đô
của triều đại Maurya và Gupta, tại sao hiếm có những di tích văn hóa ?
A-dục vương cho xây cất biết bao công trình trên toàn xứ Ấn Độ nhưng
ngày nay Hoa Thị Thành sao chỉ có những di tích tầm thường như một cái
tháp bán cầu tên là Golghar cao 30 mét chứa thóc gạo phòng đói kém của
một người Anh tên là John Garstin xây năm 1786 mà người ta giới thiệu
với du khách ?
Tôi nhớ rằng, trước công nguyên xứ sở hùng mạnh của nhà vua
Chandragupta của nước Ma-kiệt-đà này đã từng liên hệ với “phương tây”.
Phương tây ở đây tức là Hy Lạp mà đại sứ nước này tại Ấn Độ là một vị
tên gọi là Megathenes. Magathenes kể lại nhiều giai thoại về thư từ qua
lại giữa Ấn Độ và Hy Lạp thuở đó. Theo đó, vua Ấn Độ Bindusara (con của
Chandragupta) yêu cầu vua Hy Lạp gửi rượu ngon và nho khô, đồng thời một
ít sách vở về “triết học”. Hy Lạp cũng là một quê hương vĩ đại về triết
học của loài người.
Vua Hy Lạp Antiochus trả lời là rượu và nho
thì đang gửi nhưng triết lý thì không ai “cho không biếu không”. Chúng
ta biết thời đó tại Ấn Độ, triết học và văn hóa rất phát triển tại Hoa
Thị Thành và hẳn Bindusara muốn so sánh học thuật nước mình với nước
ngoài. Người kế vị Bindusara chính là vua A-dục và vị này, sau một thời
kỳ chinh chiến, lấy triết lý Phật giáo làm chủ đạo, nhưng đồng thời hết
sức tôn trọng các tôn giáo khác. Đó là một điều rất mới lạ trong lịch sử
tôn giáo Ấn Độ.
Megathenes cũng viết về Hoa Thị Thành trong tác phẩm “Indika”, rằng
đây là một thành phố phồn vinh với 570 tháp và 64 cổng thành. Tất cả
những công trình đó nay ở đâu ? Người ta kể tôi nghe rằng năm 750 có một
đại hồng thủy và tất cả đều bị hủy diệt, nay chỉ còn nền đá. Thì ra
Hằng hà đã nổi giận thật sự và có lẽ biến cố đó đã làm dịu con sông
thiêng. Ngày nay ra bến sông Hằng ta thấy nó êm dịu như mặt hồ.
Thực tế lịch sử chưa hẳn như vậy. Huyền Trang đã đến đây khoảng năm
639 và theo lời kể của ông thì lúc đó thành phố này đã suy tàn. Sau
A-dục vương thì Hoa Thị Thành còn là cố đô Ấn Độ cho đến thế kỷ thứ tư
dưới triều đại Gupta [14] và sau đó chìm vào bóng tối. Khi Huyền Trang
đến thì ông chỉ còn tìm thấy hai ba tu viện của hàng trăm ngôi đền ngày
trước. Nơi đây Huyền Trang đến bờ sông Hằng, thăm lại một tảng đá cũ,
đây là nơi Phật Thích-ca lúc đó đã tám mươi tuổi nhìn lại kinh thành lần
cuối trước khi qua bờ bắc để về Câu-thi-na, nơi Ngài nhập diệt. Huyền
Trang viết: ”Ở bờ nam con sông, đứng trên một tảng đá lớn hình vuông,
Ngài nhìn A-nan một cách trìu mến và nói: ‘Đây là lần cuối mà ta nhìn
ngắm ngai vàng và kinh thành’”.
Tôi đi tìm lại tảng đá nhưng ngày nay không còn ai biết đến nó. Bờ
nam sông Hằng giờ đây lầy lội bùn đen và vẫn là chỗ thiêu xác như mấy
ngàn năm trước. Nếu phải tìm một thành phố cổ, ngày xưa là một kinh đô
cường thịnh, ngày nay đã rơi vào bóng tối của nghèo nàn và quên lãng,
biểu tượng cho tính vô thường của mọi sự thì đó phải là Hoa Thị Thành.
Điều gì làm Hoa Thị Thành sớm bị hủy diệt, khác với các trung tâm văn
hóa nằm gần đó, cũng trong tiểu bang Bihar ? Tôi cho rằng Hoa Thị Thành
là kinh thành vua chúa, nó có đặc trưng của một kinh đô chính trị của
A-xà-thế dựng nên, khác hẳn với những công trình văn hóa. Và không có gì
chóng tàn bằng những chế độ chính trị vì chúng là đối tượng của sự hủy
diệt. Chỉ năm mươi năm sau khi vua A-dục chết, triều đại hùng hậu này đã
suy tận.
Chính trị có cái đặc biệt dễ làm say lòng người là khi
nó cường thịnh thì ai cũng tưởng nó thiên thu vĩnh viễn, thế nhưng nó
ngầm chứa cái mầm bội phản của phe phái và khi hết thời thì nó suy tàn
rất nhanh, như nhà xây trên cát. Lịch sử thế giới, kể cả lịch sử mười
năm trở lại đây, luôn luôn nhắc lại điều này nhưng con người vốn chóng
quên và dễ say mê, họ luôn luôn lao vào chính trị và học lại cái bài học
đó. Và cũng đừng nghĩ là chính trị chỉ nằm trong chính trường, nó cũng
có thể nằm trong các tu viện mà vì lẽ đó Tây Tạng ngày nay đang chịu
thảm họa. Vì là thuần túy kinh đô chính trị, Hoa Thị Thành ngày nay
không còn gì. Nếu không bị thiên tai năm 750 thì nó cũng sẽ bị tín đồ
Hồi giáo phá hoại vài thế kỷ sau đó.
Tôi ngồi xích lô cho xe chạy quanh thành phố, từ những ngõ ngách
trong nội thành đến bờ sông Hằng, nơi cúng tế và thiêu xác. Một niềm
hoài vọng tràn ngập tâm tôi. Những con đường nhỏ hẹp này hẳn đã ghi dấu
biết bao nhiêu người của mấy trăm thế hệ. Nó là nơi trị vì của vua chúa
cũng như chỗ lui tới của những thánh nhân. Trên bước đường đi trong đô
thị này với số tuổi khả kính của hơn 2500 năm, ta có thể nghĩ ngày xưa
biết đâu đây là nơi mà Phật và đoàn tăng già đã đi qua, các vị du già sư
ngồi thiền định, các vị đại thành tựu giả làm nghề thợ may, thợ giày,
thợ giặt… như sách vở kể lại. Ngoài những điều đó ra thì Hoa Thị Thành
ngày nay chỉ là trạm nghỉ chân cho khách hành hương đi thăm những thánh
địa gần đó và là điểm xuất phát đường bộ cho lữ khách đi Kathmandu, thủ
đô Nepal.
NA-LAN-ĐÀ, ĐẠI HỌC PHẬT GIÁO ĐẦU TIÊN
Na-lan-đà cách Patna 70 cây số về hướng đông nam. Tôi từ Hoa Thị
Thành, còn mang nặng ấn tượng của thành phố đó, đến Na-lan-đà một buổi
sáng trời đẹp và bất ngờ thay, đây là một vùng đất xinh đẹp, cỏ cây tươi
nhuận. Tại cổng vào Na-lan-đà có một biển đá đen trình bày tổng thể khu
vực và viện đại học Phật giáo đầu tiên này được gọi là “phế tích” vì
ngày nay tất cả hầu như chỉ còn nền đá.
Đây là viện Phật học đầu tiên của thế giới được xây dựng trong thế kỷ
thứ hai sau công nguyên. Dưới triều đại Gupta thế kỷ thứ tư, Na-lan-đà
trở thành một viện đại học thật sự. Liên tục 700 năm nơi đây được mở
rộng và tu bổ mà mạnh nhất là trong thời nhà vua Harsa (606-647) và
triều đại Pala (từ 750). Suốt một thời kỳ khoảng 1000 năm, đây là nơi
sản sinh hàng trăm luận sư danh tiếng nhất của Phật giáo. Trong thời kỳ
cực thịnh có đến 10.000 tỉ-kheo tu học tại đây. Khoảng cuối thế kỷ thứ
12 Na-lan-đà bắt đầu bị tín đồ Hồi giáo tàn phá và năm 1235 hai tu viện
cuối cùng bị hủy diệt và đó cũng là thời kỳ Phật giáo suy tàn tại Ấn Độ.
Lòng tôi hân hoan không tả được khi thăm viếng phế tích này. Đó là
một tổng thể những công trình xây dựng dài khoảng 500 mét theo trục
nam-bắc. Bên mặt của trục chính là khoảng 10 tinh xá, ngày xưa đó là
giảng đường và cũng là cư xá của các giảng sư hay lưu học sinh. Trong
các giảng đường ta còn có thể nhận ra được bục giảng của giảng sư, sinh
viên ngồi xung quanh dưới đất. Bên trái trục chính là nền đá của bốn
ngôi đền lớn, ngày xưa được dùng làm thư viện và tháp thờ. Ngày nay tất
cả đều chỉ là nền đá trơ trọi thế nhưng chúng gây biết bao lòng cảm khái
và khâm phục cho người thăm. Bất ngờ và cũng đáng trân trọng thay, một
xứ nghèo như Ấn Độ, nơi mà đạo Phật đã suy tàn gần mười thế kỷ mà một
phế tích như Na-lan-đà lại được chăm sóc chu đáo. Ngày tôi đến, ở đây có
một màu nắng êm dịu và và màu cỏ xanh nhắc tôi dường như đây vẫn còn
sức sống.
Nói Na-lan-đà được xây dựng trong thế kỷ thứ hai là nói viện Phật học
chứ thực ra trong thời Phật tại thế khu vực này đã là vùng đất thiêng.
Nó chỉ cách Vương Xá 11 cây số về phía bắc và mỗi lần Phật rời kinh
thành này của vua Tần-bà-sa-la đi lên miền bắc, Ngài thường nghỉ trong
vườn xoài Pavarika ở đây. Đây cũng là quê hương của Xá-lợi-phất, vị đệ
tử có “đại trí tuệ” và cũng là nơi ông chết. Đến thời A-dục vương, nhà
vua đã cho xây một ngôi chùa tại đó và ba trăm năm sau, một nhà vua nước
Ma-kiệt-đà tên là Sankraditya mới thành lập nơi đây viện Phật học.
Viện
này không phải đợi lâu vì cũng trong thế kỷ thứ hai đó đã có một nhân
vật kiệt xuất tên là Long Thụ [15] ra đời, đến Na-lan-đà tu học và về
sau trở thành viện trưởng. Long Thụ là một trong những luận sư xuất
chúng nhất của Phật giáo, Ngài được xem là đức Phật thứ hai, sự xuất
hiện của Ngài là lần chuyển pháp luân thứ hai. Ngài là người chịu suy
luận nhất của lịch sử Phật giáo, là người sáng lập Trung quán tông [16],
đồng thời lại là vị tổ thiền thứ 14 của Thiền tông Ấn Độ truyền từ đức
Thích-ca xuống.
Tiếp nối truyền thống, sau Long Thụ là những thế hệ của giảng sư và
luận sư danh tiếng như Thánh Thiên, Vô Trước, Thế Thân, Hộ Pháp, Trần
Na, Giới Hiền giảng dạy. Thời đó Na-lan-đà đã là mẫu mực của tính khoa
học cầu thị. Nơi đây 18 trường phái Phật giáo của thời kỳ đó đều được
giảng dạy, từ vệ-đà, tiểu thừa, Duy thức, nhân minh cho đến các ngành
khác như toán học, y học. Cả “giáo sư nước ngoài” cũng được mời dạy mà
người nổi tiếng nhất lại là Huyền Trang. Ông tới đây học Duy thức với
Giới Hiền [17], lúc đó vị thầy viện trưởng này đã 106 tuổi. Kẻ hành
hương Trung Quốc này mô tả kiến trúc của các tinh xá và giảng đường với
một lòng yêu mến và sự chính xác mà về sau các nhà khảo cổ phải thừa
nhận là hoàn hảo [18].
Đó là năm 637, khi Huyền Trang đến Na-lan-đà và thưa với Giới Hiền:
“Con từ Trung Quốc đến và xin Ngài chỉ dạy triết lý Duy thức”. Giới Hiền
khóc vì mừng rỡ và kể Huyền Trang nghe cách đây không lâu ông đã bị
bệnh tưởng mình sắp chết. Đêm nọ ông nằm mơ thấy ba vị bồ-tát hiện đến,
mặc ba màu áo khác nhau, vị mặc áo vàng, vị áo xanh thẩm, vị kia áo
trắng. Đó là ba vị Văn-thù, Quán Thế Âm và Di-lặc và chỉ thị cho Giới
Hiền phải sống tiếp và đợi một người từ Trung Quốc tới mà giảng dạy. Nơi
đây Huyền Trang đã được truyền thừa trực tiếp triết học Duy thức, đã
truyền từ Vô Trước, Thế Thân đến cho Trần Na [19], Hộ Pháp [20] và học
trò của Hộ Pháp chính là Giới Hiền. Huyền Trang ở lại đây 15 tháng để
học tập và hoàn thành bộ Thành duy thức luận [21], tổng kết mười vị đại
luận sư [22] của Duy thức tông mà nói như Grousset là “tổng kết 700 năm
tư tưởng Ấn Độ”.
Ôi, thì ra Na-lan-đà là quê hương của hai trường phái vĩ đại của Phật
giáo là Trung quán tông và Duy thức tông, một nói về tánh, một về
tướng. Chẳng đâu khác, đó chính là nguồn gốc của triết học Phật giáo đại
thừa mà ngày nay nó đã lan tỏa khắp thế giới, mà Việt Nam cũng đã tiếp
thu.
Tôi nhìn quanh một vùng đất vắng vẻ, hôm nay không ai đến tham quan.
Cảm động thay được đến nơi đây. Đây là nơi hàng chục ngàn người đã cầu
nguyện và học tập, hàng chục thế hệ của thánh nhân đã giáo hóa, ánh sáng
minh triết Phật giáo đã từ đây chiếu khắp bốn phương. Biết bao phép lạ
đã xảy ra nơi đây, hỡi các cành cây ngọn cỏ đang rung rinh trong gió.
Tôi bỗng nhớ tới Tịch Thiên [23]. Ông là một cao tăng thuộc phái
Trung Luận sống khoảng thế kỷ thứ 7, 8. Tương truyền ông là một vương tử
nhưng thụ giới tỉ-kheo và đến Na-lan-đà học tập. Thế nhưng khi đồng môn
chăm chỉ học hành thì ông chỉ biết ngủ. Na-lan-đà hồi đó là một học
viện rất nghiêm khắc, đúng như Huyền trang kể: “…cả ngày các vị đều luôn
luôn biện luận. Những ai không thể biện luận về kinh điển đều không
được kính trọng và phải lẫn tránh vì xấu hổ…”.
Thế nhưng Tịch
Thiên cũng chẳng chịu lẫn tránh và đồng môn dự định sẽ bêu xấu ông là
“lười biếng” để ông phải bỏ viện ra đi. Tới ngày bị thử thách, ông lên
giảng đường, tuyên bố sẽ giảng một bộ luận mới và sau đó tụng đọc tập
Nhập bồ-đề hành luận [24]. Đến chương thứ chín, người ông bắt đầu bay
lên khỏi ghế, lơ lửng trên không và qua chương cuối thì đồng môn chỉ còn
nghe tiếng ông nói, thân ông biến mất. Về sau Tịch Thiên từ chối chức
viện trưởng để vào rừng làm thợ săn. Bị chê trách phạm lỗi sát sanh, ông
dùng thần thông cho thú vật sống lại và nói bài kệ:
Con nai trên bàn ăn,
chưa hề sống hề chết,
chẳng bao giờ vắng bóng.
Đã không gì là Ngã,
sao lại có thợ săn,
hay thịt của thú rừng?
Ôi người đời đáng thương,
mà các ngươi lại gọi,
ta là kẻ “lười biếng”.
Ngày nay, Nhập bồ-đề hành luận là kinh sách giáo khoa của Phật giáo
Tây Tạng và cách hành xử của Tịch Thiên được dân chúng nơi đó yêu thích
truyền tụng.
Sau Tịch Thiên vài trăm năm, cuối thế kỷ thứ 12, Na-lan-đà bị xóa tên
trên xứ Ấn Độ. Có một đạo quân mang tên một giáo phái đã đến đây hủy
diệt Na-lan-đà và cả xứ Ma-kiệt-đà. Mọi sự vật khi lên đến đỉnh cao của
nó đều trở về với sự suy tận, đó là qui luật bất di bất dịch, Na-lan-đà
cũng không tránh khỏi. Thế nhưng nơi đây ta có thể tự hỏi phải chăng một
trong những nguyên nhân của sự suy tàn quá sớm của đạo Phật tại Ấn Độ
là sự tập trung cao độ tại Na-lan-đà, sự tập hợp có tổ chức của tôn giáo
thành những định chế có tính cách tăng lữ, nhất là lại được các vương
triều ra sức hỗ trợ.
Đó là những nhân tố làm Phật giáo vướng vào
quyền lực và chính trị, chúng là mầm mống của mọi tranh chấp và thảm
họa. Tôi nhớ đến lịch sử Phật giáo Trung Quốc hay Tây Tạng thường bị bức
hại sau một thời kỳ được các vương triều biệt đãi. Và trong thời đại
ngày nay chế độ tăng lữ của Phật giáo Tây Tạng đang lâm tai họa lại thêm
một lần nữa minh chứng cho suy nghĩ này. Hãy làm theo Tịch Thiên vào
rừng làm thợ săn hay như Gampopa, bỏ tu viện cao quí đi tìm Milarepa nơi
chỗ độc cư hẻo lánh. Lời Lão Tử vang vọng lại với tôi ngày hôm đó tại
Na-lan-đà “Vật mạnh lớn ắt già, Ấy là trái Đạo, Trái Đạo mất sớm” [25].
“VUI ĐẸP THAY THÀNH VƯƠNG XÁ” [26]
Từ Na-lan-đà đi về phía nam khoảng 11 km là đến Vương Xá, tức
Rajagaha, ngày nay tên là Rajgir. Đến Vương Xá không mấy ai ngờ ngày xưa
đây là kinh đô của nhà vua Tần-bà sa la, nơi mà đức Phật thường đi khất
thực. Ngày nay Vương Xá là một thị trấn nhỏ đầy bụi bặm như mọi nơi tại
Ấn Độ, cách xa thị trấn vài cây số đã là đồng không mông quạnh.
Đây là Vương Xá sao, nơi mà đức Phật từng gọi là “vui đẹp”? Ngày xưa
nó là kinh đô của Ma-kiệt-đà, là nơi mà Phật Aâm [27] mô tả là có 32 cửa
chính và 64 cửa phụ. Từ trước công nguyên, sau khi A-xà-thế dời đô đi
Hoa Thị thành thì Vương Xá đã suy tàn.
Kinh thành Vương Xá của nhà vua ngày xưa được xây một cách hiểm yếu,
xung quanh là ba núi vây bọc. Dọc trên các đỉnh núi đó nhà vua còn cho
xây các trường thành mini, tương tự như vạn lý trường thành Trung Quốc
để chống ngoại xâm. Người thực hiện các trường thành đó không ai khác
hơn là A-xà-thế, lúc ông chưa phản lại vua cha. Chắc là quá ngán ngẫm
chuyện xây 40 cây số trường thành, về sau A-xà-thế bỏ Vương Xá, dời đô
đi Hoa Thị Thành. Ngày nay khách đến Vương Xá thì sẽ thấy phía bắc của
Vương Xá cũ có một thị trấn nhỏ với một ga xe lửa, còn thành Vương Xá
thuở xưa ngày nay không còn ai ở. Tôi đi theo sườn núi với lòng u hoài,
đúng như tâm sự của Huyền Trang vì lúc ông đến đây thì Vương Xá cũng đã
đổ nát. Chỗ mà ngày xưa Phật đi khất thực bây giờ là một con đường chạy
giữa hai vách núi, thưa thớt những bụi cây con và đầy cỏ dại.
Ngày xưa người du sĩ mang tên Cồ-đàm, lúc chưa đắc đạo đã từng đi
ngang Vương Xá. Nhà vua Tần-bà-sa-la, người trẻ hơn Phật năm tuổi biết
du sĩ này có dòng dõi vương tước, có phẩm cách cao quí mới đề nghị
nhường một phần đất Ma-kiệt-đà để cùng trị vì. Thật là chuyện đời xưa
mới có ! Dĩ nhiên là người du sĩ Cồ-đàm từ chối. Dù đó là chuyện hiếm
hoi nhưng có lý vì không lẽ kẻ du sĩ đã bỏ ngai vàng tại nước mình đi
khoảng hơn sáu trăm cây số để nhận một ngai vàng khác. Nhớ rằng ngày xưa
sáu trăm cây số đi cả vài tháng mới tới.
Nghe vậy, Tần-bà-sa-la mới thỉnh cầu Cồ-đàm sau khi đắc đạo hãy trở
về thăm ông. Đức Phật nhận lời và về sau Ngài tới Vương Xá rất thường
xuyên và nhà vua cũng tặng Ngài một ngôi vườn trồng toàn tre tên là Trúc
Lâm (Veluvana), chỗ này có rất nhiều sóc. Vườn Trúc Lâm tại Vương Xá là
chỗ ở thân thiết của Phật nên ta hay gặp trong các tập Bộ kinh đoạn sau
đây: “Một thời đức Thế Tôn ở tại Vương Xá, trong vườn tre Veluvana, chỗ
nuôi dưỡng sóc…”.
Phật giảng nhiều bài kinh tại đây, thường là trong buổi sáng sớm.
Trong các tập Bộ kinh thỉnh thoảng ta còn thấy câu: “Đức Thế Tôn thấy
quá sớm để vào thành Vương Xá khất thực nên…”. Hình như kinh thành vương
giả quen dậy muộn, Phật thấy ra đi khất thực “quá sớm” nên thỉnh thoảng
Ngài dành thì giờ đi thuyết giảng cho kẻ tầm đạo mà ngày nay người ta
tìm thấy nội dung trong các bài kinh.
Tôi tìm đến vườn tre Trúc Lâm nằm phía bắc của Vương Xá, ngày nay khu
vườn được nhà nước Ấn Độ cho rào bọc cẩn thận. Trong vườn hiện còn một
hồ nước trong xanh, hồ này được Huyền Trang ghi trong ký sự cách đây 13
thế kỷ. Hồ này chính là hồ Kalandaka, nơi đức Phật thường tắm. Trong
vườn, đường lối ngay ngắn, hoa lá xinh đẹp và tôi chợt thấy lòng mình
an bình vô hạn. Tại một nơi trong vườn hiện còn một số bụi tre lớn nửa
xanh nửa vàng, mang lá dày đặc. Theo Schumann [28] nơi đây người ta tìm
thấy di tích của một số tháp xây trong thế kỷ thứ 10, kỷ niệm chòi tranh
ngày xưa Phật lưu trú.
H 4: Sơ đồ Vương Xá: Phía bắc là thị trấn Vương Xá mới, phía trên bên
trái là vườn tre Veluvana, ở giữa là kinh thành Vương Xá cũ, phía nam
kinh thành là điện giam vua Tần-bà-sa-la (Bimbisara’s Jail), bên mặt của
điện là vườn Jivaka, phía đông bắc là tháp hòa bình thế giới (Shanti
Stupa) trên núi Bảo sơn và cuối cùng bên mặt chỗ có ô vuông là đỉnh Linh
Thứu (Gijjhakuta) [29] mà đoạn....là đường đi bộ.
Thời đó vua Tần-bà-sa-la có một vị ngự y tên là Jivaka, vị bác sĩ này
được nhà vua chỉ thị chăm nom sức khỏe cho tăng đoàn và JIvaka cũng
tặng cho Phật một vườn xoài mang tên Jivakambavana. Vườn xoài của Jivaka
kiên cố hơn vườn tre vì ngày nay tôi còn tìm thấy nền đá. Tuy gọi là
“vườn xoài” nhưng đây phải là một công trình xây dựng to lớn và kiên cố
gồm nhiều hành lang dài và hẹp mà ngày nay ta thấy những nền đá với bề
ngang gần một mét. Theo Schumann thì ngày xưa, trên những hành lang hẹp
đó là mái bằng đất hình vòm nằm trên những thân tre uốn vòng.
Theo tương truyền nhà y sĩ Jivaka mới đầu rất dè dặt với đức Phật.
Phải chăng đó là cái bệnh của người trí thức xưa nay đối với các vị đạo
sư tâm linh, nhưng không bao lâu sau, ông là một cư sĩ hết sức nhiệt
thành. Trong Trung bộ kinh, tôi bắt gặp kinh Jivaka với câu mở đầu: “Như
vầy tôi nghe. Một thời Thế Tôn trú tại Vương Xá, tại vườn xoài của
Jivaka Komarabhacca…”. Người đến hỏi chuyện lần đó không ai khác hơn là
nhà y sĩ của chúng ta. Đúng nghiệp vụ của mình, ông hỏi Phật lúc nào thì
được ăn thịt.
Sau khi nghe giảng pháp, nội dung thâm sâu hơn
hẳn chuyện ăn uống, ông phấn khởi xin Phật nhận làm cư sĩ và “từ nay cho
đến mạng chung, con trọn đời quy ngưỡng”. Hay thay đặc tính của người
trí thức xưa nay, chưa hiểu thì dè dặt, hiểu rồi thì có nhiệt tâm. Người
ta cho rằng chính tại vườn xoài này mà Jivaka đã chữa bệnh cho các
tỉ-kheo và một số toa thuốc của ông đã được ghi lại trong kinh tạng
Pali. Jivaka cũng cho bệnh nhân tắm suối nước nóng nằm ngay tại Vương
Xá. Trong ký sự, Huyền Trang viết lúc ông đến thì còn khoảng mười suối
nước còn nóng. Sau 25 thế kỷ, ngày nay nước vẫn còn nóng, lúc tôi đến
thì còn thấy biển quảng cáo tân thời mời du khách tắm nước nóng.
Xúc động nhất cho tôi tại Vương Xá là lúc đến thăm nền cũ của cung
điện Tần-bà-sa-la. Nhà vua là người tặng Phật nửa nước nhưng Ngài không
lấy, còn khi ông tặng con A-xà-thế cả ngai vàng thì A-xà-thế vẫn chưa an
tâm, giam cha mẹ vào ngục tối. Từ cung điện này, may thay Tần-bà-sa-la
vẫn thấy được núi Linh Thứu cách đó không xa. Trong những ngày cuối đời
của ông, tương truyền rằng Phật Thích-ca đã dùng thần thông vào ngục
giảng pháp cho vua và hoàng hậu. Là một người nhiệt tâm và đã trải qua
nhiều thăng trầm cay đắng, hẳn ông thấm đượm giáo pháp của Ngài dễ như
“tấm vải sạch sẵn sàng ăn thuốc nhuộm” [30] và huyền sử kể rằng sau khi
chết, ông sinh ngay vào trời Tứ Đại Thiên vương.
Vương Xá là nơi Phật gặp gỡ những đệ tử quan trọng nhất của tăng già,
đó làø Xá-lợi-phất và Mục-kiền-liên. Đây là hai vị đại đệ tử,
Xá-lợi-phất được xem là trí huệ đệ nhất, vị kia là thần thông đệ nhất.
Hai vị này là bạn thân với nhau, cùng xuất thân từ giòng dõi Bà La môn
và cùng gia nhập tăng già. Vị trí huệ đệ nhất Xá-lợi-phất vốn là người
rất hay nghi kỵ các giáo pháp. Trước khi gặp Phật xin qui y, Xá-lợi-phất
gặp một tỉ-kheo tên là A-thuyết-thị [31] và ngạc nhiên trước phong độ
của vị này. Xá-lợi-phất hỏi thầy của A-thuyết-thị là ai, đó là cách hỏi
thông thường thời đó. A-thuyết-thị trả lời bằng bốn câu kệ:
Các pháp nhân duyên sinh
Cũng theo nhân duyên diệt
Nhân duyên sinh diệt này
Phật đại sa môn thuyết.
Vốn là người từng suy tư về pháp, Xá-lợi-phất trực ngộ lí “có sinh có
diệt” này của bốn câu “Duyên khởi kệ” và rủ Mục-kiền-liên xin gặp ngay
vị “đại sa môn”. Chuyện đó diễn ra tại Vương Xá. Về sau cả Xá-lợi-phất
lẫn Mục-kiền-liên đều mất trước Phật và hi hữu thay hai vị đều chết tại
Vương Xá cả. Trong nhiều chùa có khi ta thấy tượng Phật với tả hữu hai
bên là hai vị tôn giả này.
Đức Phật cũng gặp nhiều vị cư sĩ nhiệt thành tại Vương Xá, trong số
đó ta đã biết Tần-bà-sa-la. Một vị khác rất quan trọng là Cấp Cô Độc
[32] mà trong một chương sau sẽ được nói rõ hơn. Thế nhưng Phật không
chỉ gặp những người yêu mến Ngài, Phật cũng có kẻ thù mà sự việc cũng
xảy ra tại Vương Xá. Người đó là Đề-bà đạt-đa [33]. Ông là em họ của
Phật, gia nhập tăng già và trở thành một thành viên quan trọng.
Khoảng
8 năm trước khi Phật nhập diệt, ông muốn thống lãnh tăng già nhưng Phật
không chấp nhận. Ông tìm cách giết Phật nhưng không thành. Hãy đọc lại
ký sự của Huyền Trang lúc đến thăm Vương Xá, kể về những nơi chốn lịch
sử này: “Ngoài cửa thành Vương Xá về phía bắc có một ngọn tháp. Chính
chỗ này Đề-bà đạt-đa và vua A-xà-thế sau khi giao hữu với nhau đã thả
con voi say để hại đức Phật…Phía đông ngôi chùa [34] là một tảng đá rất
to, chính chỗ này Đề-bà đạt-đa xô đá hại Phật…”.
Tôi đến đây và thấy lại tảng đá này ! Ôi thời gian đã trôi đi 25 thế
kỷ nhưng những điều tưởng chừng như huyền thoại vẫn còn. Bao nhiêu điều
đã xảy ra trong thị trấn bé nhỏ này. Suốt một thời gian hơn 50 năm, từ
lúc vị du sĩ Cồ-đàm đi ngang đây cho đến ngày triệu tập hội nghị kết tập
lần thứ nhất, tất cả những điều đó đều xảy ra cũng tại nơi đây. Ngày
nay có thể có khách đi ngang đây mà không hề biết lịch sử của nó vì
Vương Xá chỉ là một con đường nhựa nhỏ chạy giữa hai sườn núi trơ trọi.
Vương Xá cũng đã theo “nhân duyên” mà diệt.
TRÊN ĐỈNH LINH THỨU
Đỉnh Linh Thứu đối với tôi gần như hoang đường, tôi không bao giờ dám
nghĩ đời mình sẽ có ngày đến Linh Thứu. Hôm nay tôi chỉ còn cách Linh
Thứu vài cây số, đã thấy đỉnh núi huyền thoại này từ xa, từ điện của
Tần-bà sa la.
Trong số du khách đến Ấn Độ mà nếu có ai đến Vương Xá là chỉ để thăm
Linh Thứu. Người Ấn gọi Linh Thứu là Griddhaguta, nó là một đỉnh đồi nằm
phía đông kinh thành Vương Xá. Do Linh Thứu thu hút khách nước ngoài
nên tại thị trấn Vương Xá mới xây sau này cũng có một vài khách sạn hiện
đại, đón khách hành hương từ Nhật hay Aâu Mỹ quen tiện nghi. Chúng tôi
vào ăn trưa ở một khách sạn mang tên Lotus (Hoa sen) và mới hay nơi thị
trấn hẻo lánh này mà cũng có khách sạn trang bị đầy đủ máy lạnh nước
nóng. Vào sảnh đường khách sạn tôi thấy ngay một bức tranh lớn vẽ đỉnh
Linh Thứu. Lòng tôi toát ra lòng biết ơn cuộc đời và cảm nhận một niềm
rộn rã vô hạn. Khách sạn này chỉ mở cửa sáu tháng mùa đông, còn mùa hè
thì du khách không có ai đến vì quá nóng.
Sau bữa ăn trưa, nhân viên khách sạn chỉ đường cho chúng tôi đi Linh
Thứu, họ nói với anh tài xế bằng tiếng Hindu cách đi đường thế nào thuận
tiện nhất. Và khi đến nơi, chúng tôi mới hay Linh Thứu không hề là một
vùng hoang vu như Vương Xá mà là một nơi được nhiều người đến chiêm bái.
Theo dòng khách hành hương chúng tôi đến một trạm đi xe cáp, đó là
phương tiện di chuyển thông thường trong các vùng núi non. Từ dưới thấp
nhìn lên chúng tôi thấy một bảo tháp trắng toát. Thế nhưng đỉnh Linh
Thứu đâu ?
Xe cáp dần dần đưa chúng tôi lên núi, thì ra đó là núi Bảo sơn [35],
nằm phía tây bắc của Linh Thứu. Trên đỉnh núi này, năm 1969 người Nhật
xây một bảo tháp cực lớn mang tên Shanti Stupa (tháp hòa bình thế giới).
Khi đến nơi tôi mới thấy quả thật đây là một bảo tháp tuyệt đẹp với bốn
tượng Phật hoàn hảo nhìn ra bốn phía. Thông thường thì tôi có thể bỏ cả
nửa buổi để nhìn ngắm tháp này nhưng tôi đến đây vì Linh Thứu, đỉnh núi
thiêng liêng này đang chiếm lấy tâm tôi. Tôi chạy ra sân của công trình
bảo tháp nhìn xuống, thì dưới kia là Linh Thứu ! Linh Thứu là đó sao,
một đỉnh đồi với một chiếc sân nhỏ bằng đá hình vuông vuông, đó thật là
nơi cách đây 25 thế kỷ Phật đã giảng những bộ kinh quan trọng hay sao?
Thì ra xe cáp đã kéo chúng tôi lên rất cao, tới đỉnh Bảo sơn nơi xây
bảo tháp. Cách đi là khách thăm Bảo sơn trước, sau đó đi bộ xuống núi để
đến Linh Thứu. Lòng tôi có chút vướng bận một điều gì đó chưa rõ nhưng
tôi háo hức theo đoàn người xuống núi, đi trước là một viên lính Ấn Độ
dẫn đường. Càng đi, Linh Thứu càng gần dần và rõ dần. Buổi chiều đã bớt
nắng, gió hơi mạnh.
Và đây rồi, len lỏi qua vài mô đá lớn, chúng tôi tới đỉnh Linh Thứu ! Xúc động thay, đời mình đến được nơi này.
Đây là một sân vuông nhỏ, dài khoảng hai mươi mét, rộng mười mét.
Đây là nơi diễn ra Hội Linh Sơn cách đây hai ngàn năm trăm năm mà hồi
nhỏ tôi đã nghe ông tôi tụng “Linh Sơn hội thượng Phật”, pháp hội mà
nhiều người hiện nay cho rằng nó vẫn còn tiếp diễn.
Linh Thứu được xem là chỗ đức Phật giảng pháp thậm thâm, dành cho các
bậc thượng thừa, được mệnh danh là chỗ Ngài chuyển pháp lần thứ hai.
Trong một bài giảng tại đại học Harvard (Mỹ) [36], vị Đại-lai lạt-ma thứ
14 hiện nay nói: “Nội dung của những bài thuyết pháp này là những bài
kinh thuộc hệ Bát-nhã ba-la-mật-đa và trong những bài kinh này, người ta
thường kể rằng, rất nhiều môn đệ của Ngài (Phật) – người, chư thiên,
a-tu-la và những loài khác đã tham dự pháp hội này. Nhưng nếu đã từng
đến núi Linh Thứu thì người ta sẽ nhận ra ngay là cái đỉnh của ngọn núi
này chỉ có thể chứa được mười, cao nhất là mười lăm người. Vậy thì chỗ
Phật thuyết pháp phải là một nơi, một hiện tượng mà chỉ những môn đệ với
những thiện nghiệp hi hữu, con mắt thanh tịnh, mới có thể nhìn thấy
được”.
Đỉnh Linh Thứu chính là nơi Phật giảng bộ kinh Diệu pháp liên hoa,
trong đó Ngài không còn là một con người lịch sử có sống có chết nữa, mà
Phật xuất hiện trong dạng Báo thân, trong dạng của một vị Phật đã thành
tựu Phật quả từ muôn ngàn kiếp trước. Trong kinh này Ngài trình bày rõ
các phương pháp khác nhau của tam thừa đều chỉ là phương tiện của “người
cha muốn cứu các con đang vui chơi trong một ngôi nhà đang cháy”.
Phẩm
thứ 16 (Thọ mạng Như Lai) trình bày rõ việc Ngài đắc đạo bốn mươi năm
trước đó tại Bồ-đề đạo trường hay sẽ nhập Niết bàn chỉ là dạng Ứng thân
của Ngài cho người đời dễ tin dễ hiểu chứ Ngài thành đạo không phải
trong đời này và cũng sẽ mãi mãi thường trụ tại đời này. Và đáng chiêm
ngưỡng thay, đỉnh Linh Thứu chính là trú xứ, là tịnh độ của Ngài. Vì thế
mà “hội Linh Sơn” mãi mãi vẫn còn tiếp diễn với hàng vạn bồ-tát và
thiên nhân. Người bình thường, còn bị vô minh vây phủ, thấy thế giới này
còn vô thường và khổ đau, thì cũng thế, thấy Linh Thứu chỉ là một cái
sân nhỏ tráng xi-măng chỉ có chỗ cho vài chục người.
Tôi chỉ là người trần mắt thịt nên chiều hôm đó chỉ nghe tiếng gió
chiều và cảm nhận một cách trừu tượng rằng mình đang đứng một chỗ thiêng
liêng. Từ đỉnh núi Linh Thứu này, lòng đầy u hoài tôi nhìn xuống Vương
Xá ngày nay chỉ là một con đường chạy giữa hai triền núi. Tôi nhớ lại
một tác phẩm của Schumann để hiểu tại sao ngày xưa Phật lại cư trú trên
này. Theo Schumann [37] thì Vương Xá ngày xưa là một đô thị nằm trong
lòng chảo, xung quanh toàn là núi không có chút gió nên mùa hè hẳn phải
nóng khủng khiếp. Đức Phật và đoàn tùy tùng có lẽ cũng không chịu nổi
cái nóng và phải rút lên núi, thế nhưng không lên quá cao để môn đệ,
trong đó có nhà vua Tần-bà-sa-la tiện việc thăm Ngài. Dễ thương thay,
cách giải thích logic của một người phương tây. Thì ra Ứng thân của Ngài
cũng sợ nóng, cũng chịu mọi cảnh sinh lão bệnh tử của cuộc đời.
Về sau trên đường đi xuống núi, quả nhiên tôi thấy có bảng đề: “Đây
là chỗ nhà vua cho tùy tùng rút lui để một mình lên diện kiến Phật”. Đi
tiếp xuống một đoạn lại thấy: “Đây là chỗ nhà vua xuống xe ngựa, đi bộ
lên núi thăm Phật”.
Trước khi xuống núi khách có thể thăm viếng các động thiền định của
A-nan, Đại Ca-diếp, Xá lợi-phất, Mục-kiền-liên. Bao nhiêu thế hệ của
khách hành hương đã đến chỗ này, bao nhiêu lòng thành kính đã tỏa lan
nơi đây mà ngày nay còn lại là những cửa động bằng đá dát vàng lấp lánh.
Ôi, những điều tưởng là huyền thoại không ngờ lại có thật cả.
Trên đường xuống núi, người lính Ấn Độ dẫn đường đã chỉ cho tôi thấy
một tảng đá rất giống hình chim ưng, một trong những lý do mà người ta
đặt cho đỉnh núi này biệt danh “đỉnh kên kên”. Tôi chụp được hình ảnh
độc đáo này, không dễ gì bắt gặp nó trong một ngày trời xanh nắng sáng
như hôm nay (xem hình 9).
Tôi đi xuống chân núi, lòng ân hận. Bây giờ tôi mới biết lòng mình
vướng bận điều gì. Lẽ ra tôi phải đi bộ lên núi, như hàng đoàn người đi
ngược từ dưới lên, trong đó có cả ông già bà cả. Những người trong khách
sạn tưởng tôi thích tiện nghi đã chỉ một con đường bất xứng, đi xe cáp
lên cao rồi từ trên đi xuống cho khỏe. Từ phía dưới tôi ăn năn nhìn lên,
chỉ còn thấy xa xa hình của một ông già người Ấn đứng bơ vơ trên đỉnh,
ông là người thu những số tiền mà khách cúng dường nơi chốn thiêng liêng
này.
Lần sau đời tôi nếu có cho tôi đến Linh Thứu lại, tôi sẽ dành một
ngày đi bộ từ Vương Xá lên đỉnh, đi lại bước chân của đức Phật lúc Ngài
còn tại thế. Nhiều năm về sau, tôi được đi tham bái nhiều thánh địa của
đức Thích-ca ở Ấn Độ, nhiều đạo trường của các vị Bồ-tát mà Diệu pháp
liên hoa kinh đã nhắc tới như Văn-thù, Quán Thế Âm, Phổ Hiền…ở Trung
Quốc, nhiều tu viện rất cổ tại Tây Tạng. Đó là những chốn rất thiêng
liêng được mệnh danh là “tứ động tâm” của Ấn Độ, “tứ đại danh sơn” của
Trung Quốc, “thành phố của chư thiên” tại Tây Tạng. Thế nhưng không có
nơi nào để lại trong tôi lòng xúc động và biết ơn cuộc đời như Linh
Thứu. Phải chăng Linh Thứu quá nhỏ bé để tôi thấy đâu đây còn có hơi ấm
và ánh sáng của vị đạo sư trong lúc các chốn kia quá to lớn mênh mông ?
Nhưng đó là tâm tư thật của tôi. Nếu có một ngày hỏi lại đời mình đâu là
chỗ đáng quí nhất đã từng đi tới thì đó là núi Linh Thứu.
TỪ LINH SƠN NHỚ VỀ YÊN TỬ
Có nhiều truyền thuyết giải thích tại sao núi Linh Thứu còn có tên là
“đỉnh kên kên”. Có thuyết cho rằng tôn giả A-nan, một vị học trò thân
cận của Phật, trong lúc thiền định trong động đá bị ma quỷ hiện thành
chim kên kên dọa nạt. Tôi không hiểu nếu hiện hình con gì thì còn có
người sợ chứ chim thì mấy ai sợ. Lại có người cho rằng nơi đây chim kên
kên hay đến làm tổ. Cũng có kẻ nói rằng đá núi nơi đây có hình chim kên
kên, thuyết này xem ra đứng vững hơn cả.
Như ta đã biết, trong hơn bốn mươi năm giáo hóa, Đức Thích-ca đã
giảng nhiều bài kinh quan trọng tại Linh Thứu. Cuối đời mình, nơi đây
Ngài đã dùng Báo thân để giảng bộ kinh Diệu pháp liên hoa cho thiên nhân
cũng như loài người, bộ kinh Đại Thừa nổi tiếng mà Phật tử Việt Nam hay
gọi là kinh Pháp Hoa.
Cũng trên đỉnh Linh Thứu này, ngày nọ, Đức Thích-ca không nói gì,
lẳng lặng đưa một cành hoa lên cao. Hội chúng chẳng ai hiểu gì cả, chỉ
có một đại đệ tử của ngài là Đại Ca-diếp mỉm cười, cũng chẳng nói năng
gì. Hành động “niêm hoa vi tiếu” này là đầu nguồn của Thiền tông, một
tông phái chủ trương “tâm truyền tâm”, đạt giác ngộ không cần và không
thể sử dụng ngôn ngữ văn tự mà dùng tuệ giác vốn có sẵn nơi tâm mà tiếp
cận với thực tại. Linh Thứu là quê hương của Thiền tông, đây cũng là
suối nguồn của nhiều tông phái quan trọng khác. Đại Ca-diếp được xem như
Tổ thứ nhất của Thiền tông Ấn Độ. Về sau Đại Ca-diếp truyền cho A-nan,
rồi cứ thế mà dòng truyền thừa Thiền tông tiếp diễn liên tục đến gần ba
mươi đời sau, trong đó có Long Thụ là truyền nhân đời thứ 14 mà ta đã
biết.
Khoảng tám trăm năm sau khi Đức Thích-ca nhập diệt có một kẻ lữ hành
từ Trung Quốc đến thăm Linh Thứu. Người đó là một vị tăng sĩ, tên gọi là
Pháp Hiển, sinh khoảng cuối thế kỷ thứ tư. Năm 399, Pháp Hiển lên đường
thăm Ấn Độ, thăm các thánh tích quan trọng của Đức Thích-ca và mười lăm
năm sau mới về nước, mang theo vô số kinh điển. Theo tập ký sự còn lưu
lại, Pháp Hiển mang nhang đèn đến Linh Thứu, vừa dâng hương, “đèn tự
cháy sáng”. Pháp Hiển, “buồn đến phát khóc”, ở lại trong núi một đêm và
tụng đọc kinh Lăng Nghiêm để nhớ lại vị đạo sư đã giảng kinh này tại
đây.
Sau Pháp Hiển hơn hai trăm năm, một đại sư Trung Quốc lừng
danh khác là Huyền Trang, biệt danh Đường Tam Tạng cũng đến chiêm bái
Linh Thứu. Trên đỉnh núi Linh Thứu ngày nay còn một nền đá ghi lại ngày
xưa Đức Thích-ca đã trú nơi đây và ngàn năm sau Huyền Trang đã nghỉ lại
qua đêm. Vị tăng sĩ Việt Nam đầu tiên đi Linh Thứu có lẽ là Đại Thặng
Thăng, sinh trong thế kỷ thứ bảy. Đại Thặng Thăng với ba vị tăng sĩ Việt
Nam khác cùng đi với nhà sư Trung Quốc Nghĩa Tịnh (635-713) bằng đường
biển đến Ấn Độ, đến tham bái Linh Thứu và các thánh tích khác, cuối cùng
chẳng may bỏ mình tại xứ người.
Không phải chỉ có lữ khách từ xa đến Ấn Độ, ngược lại tăng sĩ Ấn Độ
đi các nước khác cũng rất nhiều mà con người đầy huyền thoại nhất thời
đó là một tăng sĩ mặt đen, râu rậm, tướng mạo như một võ sư. Đó là Bồ-đề
Đạt-ma, có lẽ sinh năm 470. Bồ-đề Đạt-ma chính là truyền nhân đời thứ
28 và là đời cuối cùng của Thiền tông Ấn Độ, bắt đầu với Đại Ca-diếp và
A-nan. Năm 520 Bồ-đề Đạt-ma lên đường đi Trung Quốc bằng đường biển,
theo một tài liệu thì có ghé Việt Nam trước khi đến Nam Kinh gặp nhà vua
Trung Quốc Lương Vũ Đế. Gặp Vũ Đế, Bồ-đề Đạt-ma khai thị yếu tính Thiền
tông rất rõ ràng nhưng vua không lĩnh hội vì lòng còn bị các quan niệm
thiện ác, tốt xấu chi phối. Bồ-đề Đạt-ma thấy cơ duyên chưa tới, đi về
hướng Bắc Trung Quốc, vượt sông Trường Giang đến Lạc Dương, lên núi Tung
sơn, ở chùa Thiếu Lâm, chín năm tọa thiền quay mặt vào vách.
Tưởng Thiền tông như thế là đứt đoạn, tổ Thiền thứ 28 đã rời Ấn Độ đi
Trung Quốc, ở Trung Quốc thì quay mặt vào vách không nói năng gì. Nhưng
không phải, trong một ngày đầy tuyết nọ, có người rút dao tự chặt cánh
tay tỏ lòng thành khẩn, xin Bồ-đề Đạt-ma khai thị. Người đó là Huệ Khả
(487-593). Chỉ nghe một câu “an tâm”, Huệ Khả đại ngộ, trở thành truyền
nhân của Bồ-đề Đạt-ma, đời sau gọi là nhị tổ của Thiền tông Trung Quốc.
Huệ Khả truyền cho Tăng Xán, vị tam tổ này sinh ra lúc nào không rõ chỉ
biết tịch năm 606. Tăng Xán sau đó truyền cho Đạo Tín (580-651), rồi vị
này truyền lại cho Hoằng Nhẫn (601-674).
Các vị truyền nhân này
đều sống một cuộc đời kỳ dị, giác ngộ qua những câu vấn đáp xem ra ngớ
ngẩn, mỗi người mỗi khác nhưng giống nhau ở chỗ lấy “tâm truyền tâm,
thấy tánh thành Phật” làm gốc. Đến đời thứ sáu, với Lục tổ Huệ Năng
(638-713) thì tính cách “bất lập văn tự” mới đạt tột đỉnh vì Huệ Năng
mới đầu chỉ là một anh chàng tiều phu mù chữ. Về sau, Huệ Năng không có
truyền nhân chính thức, thiền Trung Quốc được xem là có sáu vị tổ, như
thiền Ấn Độ có 28 vị. Thế nhưng Huệ Năng là người khai sáng Thiền Trung
Quốc rực rỡ hơn ai hết, để lại cho hậu thế vô số thiền sư xuất chúng và
một dòng truyền thừa mãnh liệt đến thế kỷ thứ 11 và cả đến ngày nay.
Thiền tông không dừng ở Trung Quốc. Tổ thứ ba Tăng Xán vốn có ít học
trò, trong đó có một vị tên là Tì-ni-đa Lưu-chi [38]. Vị này sinh năm
nào không rõ, chỉ biết tịch năm 594. Sau khi ngộ pháp xong, Tì-ni-đa
Lưu-chi đi về phương Nam, đến Giao Chỉ, ngụ ở chùa Dâu ngày nay, thuộc
tỉnh Hà Bắc Việt Nam. Tại đây Tì-ni-đa Lưu-chi khai sáng dòng Thiền Việt
Nam, truyền 19 đời, đến thế kỷ thứ 13, có ảnh hưởng mạnh lên đến các
vua thời Lý.
Song song, trong số học trò sau mấy đời của Huệ Năng có một vị nói
năng rất ít, được gọi tên là Vô Ngôn Thông. Năm 820, Vô Ngôn Thông về
phương nam đến tỉnh Bắc Ninh Việt Nam ngày nay, khai sáng một dòng Thiền
mới, truyền 17 đời, cũng đến thế kỷ thứ 13.
Trong thế kỷ thứ 11 một vị thiền sư Trung Quốc tên gọi là Thảo Đường,
không rõ vì duyên cớ gì đi lưu lạc tận Chiêm Thành. Thảo Đường bị vua
Việt Nam là Lý Thánh Tông bắt làm tù binh trong một trận chinh phạt nước
này năm 1069. May thay cho Thảo Đường, Lý Thánh Tông là một nhà vua
trọng đạo lý. Biết Thảo Đường là môn đệ của thiền sư Tuyết Đậu Trùng
Hiển, Lý Thánh Tông phong làm Quốc Sư, tự nhận mình làm học trò. Cũng
lại là một điều mà chỉ ngày xưa mới có. Sau đó, Thảo Đường khai sáng
dòng Thiền thứ ba của Việt Nam, truyền được sáu đời, kéo dài đến cuối
nhà Lý.
Khác với Thiền Trung Quốc chia thành “ngũ gia thất tông”, hầu như ba
thiền phái Việt Nam chỉ đợi ngày hợp nhất. Qua đầu thế kỷ thứ 13, ba
dòng Tì-ni-đa Lưu-chi, Vô Ngôn Thông và Thảo Đường nhập lại một dòng duy
nhất. Không rõ cơ duyên nào mà lịch sử Việt Nam lại sản sinh nhiều nhân
vật lỗi lạc trong các thế kỷ 12,13 của đời Lý Trần. Dưới ảnh hưởng của
Trần Thái Tông và Tuệ Trung Thượng Sĩ, ba dòng Thiền đó tập hợp thành
một, xuất phát từ núi Yên Tử, hiện nay thuộc tỉnh Quảng Ninh, gọi là
phái Thiền Yên Tử. Tại Việt Nam núi Yên Tử trở thành đỉnh cao vòi vọi
của một dòng Thiền vừa rất quí tộc vừa rất nghệ sĩ.
Giữa thế kỷ thứ 13, một nhân vật kiệt xuất ra đời, đó là Trần Nhân
Tông (1258-1308). Vừa làm vua chăm lo bảo vệ bờ cõi, vừa là thiền sư đạt
đạo, Trần Nhân Tông trở thành tổ thứ sáu của dòng Thiền Yên Tử. Nhưng
vì nhân cách của Trần Nhân Tông quá rực rỡ, đời sau tôn ông làm sư tổ,
lấy hiệu Trúc Lâm của ông đạt tên làm phái Thiền Trúc Lâm, một dòng
Thiền có tính nhập thế. Năm 1304, Trần Nhân Tông đích thân đi cả nước
tìm truyền nhân, gặp ngay một thiếu niên “có đạo nhãn”, liền truyền pháp
cho, người đó là Pháp Loa (1284-1330), tổ thứ hai của Trúc Lâm.
Đến
năm 23 tuổi, Pháp Loa gặp một nhân vật kỳ dị, lúc đó đã 51 tuổi, tên
gọi là Huyền Quang. Huyền sử chép rằng, mẹ của Huyền Quang là Lê Thị, ba
mươi tuổi mà chưa có con, hay đến chùa cầu nguyện. Đầu năm 1254, trụ
trì chùa là sư Tuệ Nghĩa mơ thấy trong chùa “đèn đuốc sáng choang, Đức
Thích-ca chỉ tôn giả A-nan mà bảo, ngươi hãy tái sinh làm pháp khí Đông
Độ và nhớ lại duyên xưa”. Năm đó Lê Thị sinh Huyền Quang. Gặp Pháp Loa,
Huyền Quang tôn làm thầy mặc dù thầy trẻ hơn mình gần ba mươi tuổi.
“Duyên xưa” là duyên gì? Đông Độ Việt Nam thật ra là có duyên với đạo
Phật, Việt Nam đến với đạo Phật sớm hơn cả Trung Quốc. Trong thế kỷ thứ
nhất sau công nguyên, tại Việt Nam đã hình thành một trung tâm đạo Phật
là Luy Lâu, thuộc Bắc Ninh ngày nay. Luy Lâu phát triển song song với
hai trung tâm của Trung Quốc là Lạc Dương và Bình Thành [39]. Thiền Việt
Nam đã xuất phát cả trước khi Bồ-đề Đạt-ma đến Trung Quốc. Trong thế kỷ
thứ ba, tăng sĩ Khương Tăng Hội người Giao Chỉ đã viết luận giải về Đại
Thừa và Thiền tông cho nên nhiều người cho rằng Khương Tăng Hội chính
là người sáng lập Thiền Việt Nam, không phải đợi đến lúc Thiền Trung
Quốc du nhập.
Người đời sau tôn ba vị Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang là “tam
tổ” Thiền Việt Nam, xứng danh ngang hàng với sáu vị Tổ Thiền Trung Quốc
và 28 vị Tổ Thiền Ấn Độ. Núi Yên Tử của Việt Nam, Tung sơn của Trung
Quốc và Linh Thứu của Ấn Độ là nơi sản sinh các dòng Thiền đó.
Suốt bảy thế kỷ sau Trần Nhân Tông, trong vô số những người đã đến
thăm Linh Thứu, có một đứa con cháu lạc loài của ông đứng ngẩn ngơ trên
núi chiều nay. Ôi, con người đích thực của bao vị thánh nhân hầu như
chìm trong bóng tối của lịch sử. Thường người ta chỉ biết Trần Nhân Tông
là một nhà vua giỏi bảo vệ bờ cõi, nào ngờ là một đại sư đạt đạo mà học
thuật và nhân cách của ông đã truyền thừa cho các thế hệ đến ngày nay.
Tưởng
Huyền Trang chỉ là một nhân vật huyền thoại, sư phụ hiền lành của Tôn
Hành Giả, nào ngờ là một nhà dịch kinh tác tuyệt về văn chương và nội
dung, sáng lập cả một tông phái đại thừa tại Trung Quốc. Tưởng Bồ-đề
Đạt-ma chỉ là tổ sư võ công Thiếu Lâm, nào ngờ là kẻ đã khai sáng Thiền
tông miền Đông Á, mở đường cho vô số người cầu hiểu biết. Tưởng Đức
Thích-ca là một ông bụt hoang đường, nào ngờ là một con người từng sống,
từng hoạt động, từng chết trên trái đất này.
Rời Linh Thứu với lòng u hoài chiều hôm đó, tôi chỉ có thể nhắc lại
đây lời của Schumann: “Chuyến hành trình theo dấu chân Đức Phật là một
niềm vui, đồng thời là một cảm hoài xao xuyến, vì phần lớn các nơi Ngài
đã đặt chân đến, ngày nay người ta chỉ còn tìm thấy sự đổ nát và hiu
quạnh. Nhưng tính vô thường của vạn sự há chẳng phải là thông điệp của
Ngài ư? Ngài chẳng đã nói rằng Pháp sẽ có ngày bị quên lãng, nhưng sẽ
được khám phá lại một cách mới mẻ ư? Có thể Ấn Độ đã quên người con trai
vĩ đại của mình, nhưng tại các nơi khác ở châu Á, mà cũng trong các tâm
hồn tại châu Âu và Mỹ, thì thông điệp của Ngài vẫn còn sinh động. Chúng
ta hãy mừng vui rằng, có một đầu óc ưu việt đã thấu hiểu cái Khổ và
nguyên nhân của nó và đã chỉ rõ cách giải thoát nó nằm ngay nơi chúng
ta”.
________________________________________
[1] Mahasiddha, sống trong khoảng từ thế kỷ thứ tám đến thứ mười hai
tại Ấn Độ. Huyền sử ghi lại 84 vị Đại thành tựu giả, xem Dowman Keith,
Master of Mahamudra. Song and histories of the Eightyfour buddhist
Siddhas, New York, 1985
[2] Xem chương “Con trâu điên” trong phần thứ tư
[3] Dakini, các vị nữ thần thường được nhắc đến trong Kim Cương Thừa, xuất hiện để bảo vệ giáo pháp.
[4] Trích câu kệ về Từ Đạo Hạnh
[5] Kosala
[6] Pataliputra
[7] Trị vì từ 324 đến 185 trước công nguyên
[8] Ngày nay chỉ còn khoảng 10 trụ
[9] Xem chương “Đền Jokhang” trong phần thứ tư
[10]
Tác phẩm đáng chú ý nhất là ”Sur les traces du Bouddha“, Paris 1929 của
R.Grousset (1885-1952), nguyên là giám đốc bảo tàng viện Guimet tại
Paris và hội viên viện Hàn Lâm Pháp. Nhiều tư liệu trong sách này được
trích từ tác phẩm này
[11] Sarvastivada
[12] Asanga, thế kỷ thứ 4, đại luận sư của Phật giáo, người sáng lập Duy thức tông
[13]
Vasubandhu, khoảng 316-396, mới đầu là luận sư của Nhất thiết hữu bộ,
về sau của Duy thức tông, là tổ thứ 21 của Thiền tông Ấn Độ
[14] Trị vì từ 320 đến 499
[15] Nagarjuna
[16] Madhyamika
[17] Silabhadra
[18] Xem Archaeological Survey of India, Report 1922-23
[19] Dignaga
[20] Dharmapala
[21] Vijnaptimatratasiddhi
[22] Thập đại luận sư: Thân Thắng, Hỏa Biện, Đức Huệ, An Huệ, Nan-đà, Tịnh Nguyệt, Hộ Pháp, Thắng Tử, Thắng Hữu, Trí Nguyệt
[23] Santideva
[24] Bodhicaryavatara
[25] Vật tráng tắc lão, Thị vị bất Đạo, Bất Đạo tảo dĩ (Việt dịch Nguyễn Duy Cần)
[26] Lời Phật Thích-ca
[27] Buddhaghosa
[28] H.W.Schumann, Auf den Spuren des Buddha Gotama, Walter Verlag 1992.
[29] Hình trích của S.Dhammika (sách đã dẫn)
[30] Cách nói Phật hay dùng chỉ những người sẵn sàng tiếp thu
[31] Assaji
[32] Anathapindika
[33] Devadatta
[34] Ngôi chùa này nằm dưới chân núi Linh Thứu, phía đông Vương Xá
[35] Ratna mountain
[36] The Dalai Lama at Harvard, Jeffrey Hopkins, University of Virginia
[37] Sách đã dẫn
[38] Vinitaruci
[39] Ngày nay là Đại Đồng thuộc tỉnh Sơn Tây, Trung Quốc