Trải
qua gần 25 thế kỷ có thể nói sự phát triển của hệ thống nghệ thuật
kiến trúc Phật giáo đa dạng và phức tạp, đặc biệt là trong hệ thống
nghệ thuật Phật giáo phát triển. Đến nay vai trò của nghệ thuật Phật
giáo vượt ngoài tính nguyên sơ của nó, như phản ánh hình ảnh Đức Bổn
Sư, phác họa lại cuộc đời Đức Phật, phản ánh các khái niệm v.v…
Trong các lĩnh vực nghệ thuật Phật giáo, hình tượng Đức Phật luôn có
một vai trò hết sức quan trọng, khi một người Phật tử, du khách đến
thăm các ngôi tự viện; việc đầu tiên là phải đến lễ bái kim thân Đức
Bổn Sư, nhưng một điều mà hầu hết chúng ta đã bỏ qua đó chính là hình
tượng của Đức Phật đã có tự bao giờ, những trường phái nghệ thuật nào
đã đặt nền móng cho sự phát triển hình tượng kim thân Đức Phật Thích Ca
Mâu Ni, sự khác biệt những quan điểm về vấn đề khắc họa hình tượng Đức
Bổn Sư như thế nào v.v…
Cách đây hơn 2.500 năm, khi Đức Phật
tổ Cồ Đàm (Gotama) còn tại thế, hình tượng Đức Phật hầu như chưa xuất
hiện và việc tạc tượng cũng không được ủng hộ bởi chính Ngài. Trong
thời kỳ đó, các hàng đệ tử Phật lo ngại mỗi khi Ngài vắng mặt thì làm
sao các hàng thiện tín có thể lễ bái, cúng dường Ngài; thế là họ dùng
hình tượng cây Bồ Đề, dấu chân của Đức Phật, hay bánh xe pháp v.v… làm
biểu tượng thờ cúng.
Theo
huyền sử, vào hạ thứ bảy (năm -583), trong thời gian ẩn cư trong vùng
núi Samkassa, Đức Phật lên cung trời Đao Lợi (Tavatimsa) thuyết Vi diệu
pháp (Abhidhamma) cho thiên chúng và thân mẫu Maha Maya nghe. Vì vắng
mặt Phật quá lâu nên các hàng đệ tử đã tạc hình tượng Đức Phật để lễ
bái, cúng dường. Nếu dữ kiện này có thật, thì có lẽ hình tượng Đức Phật
đầu tiên đã xuất hiện dưới dạng tả thực dưới hình dạng con người,
không còn là những biểu tượng của bánh xe pháp, cội cây Bồ Đề v.v… Nếu
căn cứ theo lịch sử thì hình tượng Đức Phật xuất hiện khá muộn, sau khi
Ngài nhập diệt, các hàng đệ tử chỉ dùng những hình tượng biểu trưng như
bánh xe pháp, hình ảnh thái tử rời bỏ hoàng cung, cội cây Bồ Đề v.v…
để lễ bái, xem như đã tỏ lòng tôn kính Đức Phật. Những nguyên nhân sâu
xa trong việc dùng hình tượng, vật tượng trưng để thay thế kim thân
Ngài dưới dạng hình người vì những lý do:
- Đức Phật tuyên bố sau khi Ngài nhập diệt, các hàng đệ tử hãy lấy giáo pháp làm thầy.
- Những người theo Phật giáo nguyên thủy tin rằng sau khi Đức Phật nhập
diệt thì thân ngũ uẩn của Ngài không còn tồn tại nữa, chỉ còn lại xá
lợi mà thôi.
- Đức Phật không khuyến khích các hàng đệ tử chỉ chú trọng vào việc lễ bái hình tượng của Ngài.
Trong suốt mấy trăm năm đầu sau khi Đức Phật nhập diệt, việc khắc họa
Đức Phật dưới dạng hình người xem như là một sự mô tả không tôn kính, vì
lẽ Đức Thế Tôn là Đấng toàn tri, diệu giác. Trong thời kỳ này, những
nghệ nhân đã lấy những biểu tượng như vườn Lâm Tỳ Ni, cội Bồ Đề, bánh xe
pháp, tháp v.v… Những nghệ nhân đã khắc họa toàn cảnh vườn Lâm Tỳ Ni,
hoàng hậu Maya vịn cành cây Sala hạ sinh Thái tử Sĩ Đạt Ta; hoặc cảnh
đức Bồ tát vượt sông Anoma để tầm đạo; toàn bộ khung cảnh Đức Phật
chuyển pháp luân.
Có rất nhiều giả thuyết về nguồn gốc và sự
hình thành hình tượng Đức Phật, nhưng cho đến nay các nhà nghiên cứu
đều thừa nhận rằng thời kỳ Thánh tượng được bắt đầu vào khoảng thế kỷ
thứ I trước công nguyên, mở màn cho trào lưu Thánh tượng này là trường
phái nghệ thuật Gandhara (Càn đà la) và Madhura (Ma thâu la). Tiếp theo
sau đó chính là thời kỳ phát triển của nhiều trường phái nghệ thuật
hình tượng Đức Phật, mà nổi trội nhất là trong hệ thống nghệ thuật Phật
giáo phát triển. Cho đến ngày nay, hình tượng Đức Phật đã phát triển
và biến tấu rất khác xa so với thời kỳ nguyên sơ, chỉ có thể tìm thấy
một sự tương đối đồng nhất ttrong hệ thống nghệ thuật Phật giáo nguyên
thủy, không khác xa lắm so với thời kỳ Gandhara và Madhura, nhưng sự
biến tấu cũng diễn ra ở những hoa văn, họa tiết, nét mặt v.v… ở những
nước khác nhau như Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia. Như vậy, sự phát
triển của nghệ thuật hình tượng Đức Phật đã phát triển qua hai thời kỳ
chính:
- Thời kỳ phi thánh tượng khoảng thế kỷ thứ V – I TCN.
- Thời kỳ thánh tượng thế kỷ thứ I TCN – ngày nay.
Thời kỳ phát triển rực rỡ nhất của nghệ thuật hình tượng Đức Phật là
thời kỳ thánh tượng, đặc biệt là hệ thống nghệ thuật Phật giáo phát
triển đã làm nên sự bứt phá ngoạn mục trong nghệ thuật Phật giáo , đáng
chú ý nhất là những hình tượng Đức Phật được khắc trong chùa hang
Ajanta và Ellora, khu vực động Đôn Hoàng (Trung Hoa) và khu vực Đông
Nam Á. Nghệ thuật hình tượng Đức Phật đã trở thành một bản sắc văn hóa
cho những xứ sở chùa tháp, cho nghệ thuật Phật giáo và là tinh hoa nghệ
thuật của văn hóa nhân loại.
* Ths Hoài Lan (Theo: Tạp chí Phật giáo Nguyên Thủy)