Chúng ta nên sống an lạc với chính mình và an lạc với người khác. Tóm
lại, con người là những sinh vật sống hợp quần, tạo thành xã hội và phải
giao tiếp với nhau. Nhưng làm sao chúng ta có thể sống an lạc được? Làm
sao có thể duy trì được hài hòa nội tâm, duy trì được sự an lạc, hài
hòa xung quanh chúng ta để người khác cũng được sống an lạc và hài hòa?
Để thoát khỏi khổ đau, chúng ta phải biết nguyên nhân căn bản, nguồn gốc
của khổ đau. Nếu chúng ta tìm hiểu vấn đề này, nó trở nên rõ ràng rằng,
mỗi khi trong tâm có những phiền não, bất tịnh, chúng ta trở nên không
vui. Phiền não trong tâm, một sự xấu, bất tịnh tinh thần không thể tồn
tại chung với an lạc, hài hòa được.
Chúng ta khởi sự tạo ra phiền não bằng cách nào? Một lần nữa nếu tìm
hiểu chúng ta sẽ thấy rõ. Chúng ta trở nên không vui khi thấy ai hành xử
theo lối chúng ta không thích, hoặc ta thấy những gì xẩy ra mà ta không
muốn. Những điều trái ý xẩy ra và chúng ta tạo căng thẳng trong tâm.
Những cái chúng ta muốn mà không được vì vài trở ngại nào đó và ta trở
nên căng thẳng, tạo thành những gút mắc. Và trong suốt cuộc đời, những
điều chúng ta muốn có thể hoặc không thể đạt được, những lối phản ứng
bằng cách tạo ra gút mắc làm cho toàn bộ tinh thần và thể xác căng
thẳng, đầy phiền não khiến cho cuộc đời trở nên đau khổ.
Bây giờ, một cách để giải quyết vấn đề này là dàn xếp để trong cuộc đời
không có điều gì trái ý xẩy ra, để mọi điều đều xẩy ra theo ý mình. Một
là chúng ta phải có quyền phép nào đó hoặc ai cho chúng ta quyền phép
này, để những điều trái ý không xẩy ra và mọi cái chúng ta muốn đều đạt
được. Nhưng điều này không bao giờ có thể được. Không một ai trên cõi
đời này đạt được mọi mong ước, mọi việc đều xẩy ra theo ý mình mà không
có gì trái ý xẩy ra. Sự việc tiếp tục xẩy ra trái với sự mong muốn và
ước nguyện. Do đó, câu hỏi được đặt ra là: Làm sao chúng ta ngừng phản
ứng mù quáng khi gặp những điều không hài lòng? Làm thế nào để chúng ta
ngừng tạo ra căng thẳng và giữ được an lạc và hài hòa?
Tại Ấn độ cũng như tại các nuớc khác, những thánh nhân trong quá khứ đã
nghiên cứu vấn đề này — vấn đề đau khổ của con người — để tìm ra giải
pháp. Nếu điều gì trái ý xẩy ra và chúng ta phản ứng bằng sự tức giận,
bằng sợ hãi, hoặc bằng những bất tịnh khác, thì ta lập tức chuyển sự chú
tâm vào cái gì khác. Ví dụ như: đứng dậy lấy một ly nước uống, sự tức
giận của ta sẽ dịu bớt. Hoặc ta bắt đầu đếm một, hai, ba, bốn. Hoặc bắt
đầu lập lại một câu hoặc lời chú hoặc tên của một vị thần linh mà ta tôn
sùng, tâm ta sẽ chuyển hướng và ta sẽ bớt được phần nào phiền não, sẽ
nguôi bớt giận.
Giải pháp này hữu ích và luôn luôn công hiệu. Giải quyết bằng cách này,
tâm ta sẽ bớt bứt rứt. Tuy nhiên giải pháp này chỉ công hiệu ở phần nhận
thức. Trên thực tế, bằng cách chuyển sự chú tâm, ta đẩy phiền não sâu
vào trong vô thức, và ta vẫn gia tăng gấp bội những phiền não đó. Ngoài
mặt có vẻ có an lạc, hài hòa, nhưng trong đáy lòng vẫn còn một núi lửa
bị đồn ép đang ngủ yên và sẽ bùng nổ dữ dội không biết lúc nào.
Có những vị khác nghiên cứu sự thật về nội tâm đã tìm hiểu sâu rộng hơn,
và bằng cách trực nghiệm sự thật về tâm và thân ngay trong chính họ,
nhận ra rằng, chuyển sự chú tâm chỉ là sự tránh né vấn đề. Tránh né
không giải quyết được gì cả. Quý vị phải nhìn thẳng vào vào vấn đề. Khi
nào phiền não nổi lên trong tâm, cứ quan sát nó, đối diện với nó. Ngay
sau khi quý vị khởi sự quan sát, phiền não sẽ giảm cuờng độ và từ từ
biến mất.
Giải pháp này rất tốt vì tránh được những cực đoan: không dồn nén cũng
không buông thả. Vùi sâu sự phiền não trong vô thức sẽ không loại trừ
đuợc nó, và để nó tung hoành bằng những việc làm hoặc lời nói bất thiện
chỉ tạo thêm rắc rối. Nhưng nếu quý vị chỉ quan sát thì phiền não sẽ mất
đi, và quý vị sẽ loại trừ được nó.
Điều này nghe rất hay, nhưng trên thực tế có thực hiện được không? Đối
phó với cái xấu của chính mình không phải là dễ. Khi sân hận nổi lên,
lập tức chúng ta bị chế ngự khiến chúng ta không thể nhận ra được. Rồi
mù quáng vì sân hận, chúng ta có những hành động và lời nói làm hại
chính ta và người khác. Sau đó, khi đã nguôi giận, chúng ta khóc lóc,
hối hận, cầu xin được tha thứ của người này, người nọ, hoặc các vị thần
linh: “Ôi tôi đã tạo nên lỗi lầm, xin tha thứ cho tôi.” Nhưng rồi lần
tới, chúng ta lại rơi vào tình trạng tương tự và cũng hành xử y như thế.
Hối lỗi kiểu này không mang lại ích lợi gì cả.
Sự khó khăn là chúng ta không biết khi nào phiền não bắt đầu. Nó khởi sự
trong vô thức và khi đã lên đến tầng nhận thức nó đã có đủ sức mạnh chế
ngự chúng ta khiến chúng ta không thể quan sát nó được.
Giả thử tôi mướn một thư ký riêng để khi nào sân hận nổi lên, người thư
ký nói với tôi: “Coi kìa, sân hận đã bắt đầu”. Bởi vì tôi không biết khi
nào sân hận xẩy ra, tôi phải mướn đủ thư ký cho ba ca. Nếu tôi có khả
năng làm thư thế, và khi sân hận nổi lên lập tức người thư ký báo cho
tôi: “Coi kìa sân hận đã bắt đầu”. Việc đầu tiên tôi làm là mắng người
thư ký: “Đồ ngốc, bộ tưởng tôi trả tiền để dậy bảo tôi hả?” Tôi đã bị sự
sân hận chi phối nên sự khuyên bảo không giúp ích gì được.
Giả thử tôi vẫn còn đủ trí khôn và không la mắng người thư ký. Trái lại,
tôi còn nói: “Cám ơn nhiều. Bây giờ tôi phải ngồi xuống để quan sát sự
sân hận của tôi”. Ngay sau khi tôi nhắm mắt để quan sát, căn nguyên gây
ra sân hận hiện ra trong đầu: Người hoặc sự việc gây ra sự sân hận này.
Nhưng lúc đó tôi không quan sát sự sân hận mà chỉ quan sát căn nguyên
gây ra sân hận. Điều này chỉ làm cho sân hận gia tăng và không giải
quyết được gì cả. Thật khó khăn khi quan sát phiền não hoặc cảm xúc trừu
tượng và tách riêng được những căn nguyên bên ngoài gây ra chúng.
Tuy nhiên, một người đã giác ngộ đã tìm ra một giải pháp thiết thực. Vị
đó khám phá ra rằng khi nào có phiền não trong tâm, về sinh lý có hai
việc xẩy ra cùng một lúc: một là hơi thở mất nhịp điệu bình thường.
Chúng ta bắt đầu thở mạnh hơn khi phiền não đến trong tâm. Ở mực độ tinh
vi hơn, các phản ứng sinh hóa bắt đầu tạo ra những cảm giác. Mọi phiền
não đều tạo ra cảm giác này hay cảm giác khác trong cơ thể.
Điều này đưa đến một giải pháp thiết thực. Một người bình thường không
thể quan sát được những phiền não trừu tượng trong tâm như sợ hãi, sân
hận, si mê. Nhưng với sự hướng dẫn và tập luyện đúng cách thì rất dễ
quan sát sự hô hấp và cảm giác, hai cái liên quan trực tiếp với những
phiền não trong tâm.
Sự hô hấp và cảm giác sẽ giúp ta hai cách. Thứ nhất, nó giống như người
thư ký riêng. Ngay khi phiền não nổi lên trong tâm, hơi thở sẽ mất bình
thường. Nó sẽ báo động: “Coi kìa, có cái gì không ổn”. Vì chúng ta không
thể la mắng hơi thở, chúng ta phải chấp nhận sự cảnh cáo của nó. Tương
tự, cảm giác sẽ cho chúnglta biết có gì không ổn. Khi được cảnh giác,
chúng ta có thể bắt đầu quan sát sự hô hấp, bắt đầu quan sát cảm giác,
và rất nhanh chóng chúng ta thấy sự phiền não mất đi.
Hiện tượng này giống như hai mặt của đồng tiền kên. Một là ý nghĩ, cảm
xúc hiện ra trong tâm, mặt kia là hơi thở và cảm giác trên thân. Bất cứ ý
tưởng, xúc động nào, bất cứ phiền não nào trong tâm đều thể hiện bằng
hơi thở và cảm giác ngay lúc đó. Do đó, bằng cách quan sát sự hô hấp
hoặc cảm giác, chúng ta thực sự quan sát phiền não trong tâm. Thay vì
tránh né vấn đề, chúng ta phải trực diện với thực tế hiện hữu. Kết quả
ta thấy rằng, phiền não mất đi sức mạnh, chúng không còn trấn áp được ta
như trong quá khứ. Nếu ta kiên trì, chúng sẽ hoàn toàn biến mất và ta
bắt đầu sống an lạc, một cuộc sống ngày càng ít những điều xấu.
Bằng cách này, phương pháp tự quan sát cho chúng ta thấy thực tế ở hai
trạng thái: bên trong và bên ngoài. Trước đây, chúng ta chi nhìn bên
ngoài mà quên đi sự thật bên trong. Chúng ta luôn luôn tìm kiếm ngoài ta
về nguyên nhân của những bất hạnh. Chúng ta luôn luôn đổ lỗi và cố thay
đổi sự thật bên ngoài. Vô minh về sự thật bên trong, chúng ta không bao
giờ hiểu rằng nguồn gốc của sự đau khổ nằm trong ta, nằm ngay trong
những phản ứng mù quáng đối với những cảm giác dễ chịu hoặc khó chịu.
Bây giờ, với sự tập luyện, chúng ta có thể thấy được mặt kia của đồng
bạc. Chúng ta có thể có ý thức về hơi thở của mình cũng như những gì xẩy
ra trong người. Dù là hơi thở hay cảm giác, chúng ta biết cách chỉ quan
sát mà không mất bình tâm. Chúng ta ngừng phản ứng, ngừng gia tăng sự
đau khổ của mình. Trái lại, chúng để cho phiền não thể hiện rồi mất đi.
Càng thực tập phương pháp này, những phiền não càng ngày càng mất đi
nhanh chóng hơn. Dần dần tâm ta hết những bất tịnh và trở nên trong
sạch. Một tâm thanh tịnh lúc nào cũng tràn đầy tình thương không vị kỷ
đối với mọi người, đầy lòng từ bi về những đau khổ, những thất bại của
người khác, đầy mừng vui vì sự thành công, an lạc của người, đầy bình
tâm trong mọi hoàn cảnh.
Khi đạt được trình độ này, mọi thói quen trong đời ta đều thay đổi.
Không thể nào có thể có những lời nói hoặc hành động phá rối sự an lạc
và hạnh phúc của người khác. Trái lại, một tâm quân bình không những chỉ
trở nên an lạc mà bầu không khí chung quanh cũng nhuốm đầy an lạc và
hài hòa. Điều này sẽ bắt đầu ảnh hưởng đến người khác, giúp ích cho họ
luôn.
Bằng cách giữ được bình tâm với mọi cảm xúc trong người, ta tìm được
cách tách rời những gì ta gặp bên ngoài ta luôn. Tuy nhiên sự thoát ly
không phải là cách tránh né hoặc thờ ơ với những khó khăn của cuộc đời.
Những người thực tập thiền Vipassana thường trở nên nhạy cảm đối với
những khổ đau của người khác và làm hết khả năng mình để xoa dịu những
khổ đau này, không phải vì bắt buộc, mà với đầy từ, bi và bình tâm Họ
biết cách có được sự vô tư thánh thiện, học được cách tham gia hết lòng,
tham dự nhiệt thành trong việc giúp đỡ người khác, cùng một lúc duy trì
được sự bình tâm. Bằng cách này, họ giữ được an lạc và hạnh phúc, đồng
thời tạo nên an lạc và hạnh phúc cho người khác.
Đây là những gì Đức Phật giảng dậy: Một Nghệ Thuật Sống. Ngài không dậy
cho họ những giáo điều, những hình thức nghi lễ rỗng tuếch. Ngài chỉ dậy
cho họ quan sát thiên nhiên hiện hữu bằng cách quan sát thực trạng nội
tâm. Vì vô minh nên chúng ta cứ hành xử theo lối có hại cho mình và cho
người. Nhưng khi đã có trí tuệ - trí tuệ của sự quan sát sự thật đúng
như thật — thói quen phản ứng này mất đi. Khi chúng ta ngừng phản ứng mù
quáng, chúng ta có khả năng hành xử một cách vô tư với sự bình tâm, một
cái tâm thấy và hiểu được chân lý. Lối hành xử như vậy chỉ có thể tích
cực, đầy sáng tạo có lợi cho mình và cho người.
Như vậy điều cần thiết là “Biết Mình”, lời khuyên của mọi thánh nhân.
Chúng ta phải hiểu chính mình không phải chỉ bằng sách vở, bằng lý
thuyết, không phải chỉ bằng cảm xúc, hoặc lòng tin, chỉ chấp nhận một
cách mù quáng những gì chúng ta nghe và học được. Sự hiểu biết như vậy
không đủ. Tốt hơn hết, chúng ta phải hiểu đươc thực thể của hiện tượng
tâm và thân này. Chỉ riêng điều này sẽ giúp chúng ta giải thoát khỏi đau
khổ.
Sự trực nghiệm nội tâm của chính mình, phương pháp tự quan sát này được
gọi là thiền Vipassana. Theo ngôn ngữ Ấn dộ vào thời của Đức Phật,
passana có nghĩa là thấy một cách bình thường với con mắt mở rộng. Nhưng
vipassana là quan sát sự thật đúng như thật chứ không phải tưởng như
thật. Sự thật hiển nhiên phải được xuyên thủng cho tới khi ta đạt được
sự thật tối hậu của toàn thể cấu trúc tâm lý - vật lý. Khi đã chứng
nghiệm được sự thật này, chúng ta sẽ biết cách ngừng phản ứng mù quáng,
ngừng tạo ra phiền não mới và những phiền não cũ sẽ từ từ mất đi một
cách tự nhiên. Chúng ta sẽ hết khổ và hưởng đưọc hạnh phúc thật sự.
Trong một khóa thiền , sự tu tập gồm có ba phần. Đầu tiên ta phải tránh
những hành động bằng lời nói hoặc việc làm phá hại sự an lạc, hài hòa
của người khác. Ta không thể tu tập để giải thoát khỏi những bất tịnh
trong khi có những hành động và lời nói làm gia tăng những bất tịnh này.
Do đó, giới luật là điều tối cần trong bước đầu của sự tu tập. Ta thực
hành không sát sinh, không trộm cắp, không tà dâm, không nói dối, không
xài độc tố. Bằng cách tránh khỏi những hành động này, ta làm cho tâm đủ
tĩnh lặng để tiến xa hơn.
Phần kế tiếp là tu tập làm chủ được cái tâm vọng động bằng cách chú tâm
vào một đối tượng: đó là hơi thở. Ta cố gắng giữ được sự chú tâm vào sự
hô hấp càng lâu càng tốt. Đây không phải là sự tập luyện về hơi thở, ta
không điều khiển hơi thở. Trái lại ta quan sát sự hô hấp bình thường,
lúc ra, lúc vào. Bằng cách này, ta làm cho tâm được yên tĩnh, để nó
không bị những phiền não chi phối. Cùng một lúc ta định được tâm, làm
cho tâm đủ bén nhậy và sâu sắc để đưa đến tuệ giác.
Hai phần đầu này, sống có đạo đức và làm chủ được tâm rất cần thiết
nhưng chúng chỉ đưa đến sự dồn nén những phiền não nếu chúng ta không
tập phần thứ ba, đó là thanh lọc tâm hết những phiền não bằng cách phát
triển huệ nhãn vào chính bản thân mình. Đây là Vipassana: Chứng nghiệm
sự thật về bản thân bằng cách quan sát trong ta một cách vô tư, có
phương pháp những hiện tượng thay đồi không ngừng của thân và tâm thể
hiện qua cảm giác. Đây là tổng hợp những lời dậy của Đức Phật: tự thanh
lọc tâm bằng tự quan sát.
Mọi người ai cũng có thể tu tập được. Mọi người đều phải đương đầu với
khổ đau. Đây là bệnh chung của con người và cần phải có thuốc chữa
chung, không riêng cho ng ười nào. Khi ta đau khổ vì sân hận, nó không
phải sân hận của Phật giáo, hoặc sân hận của Ấn độ giáo, hoặc sân hận
của Thiên chúa giáo. Sân hận là sân hận. Khi ta bị giao động vì giận
giữ, sự giao động này không phải riêng của người theo Thiên chúa giáo,
hoặc Do thái giáo hoặc Hồi giáo. Bệnh này là bệnh chung của nhân loại.
Thuốc chữa phải chữa được cho mọi người.
Vipassana là loại thuốc này. Không ai phản đối lối sống tôn trọng an lạc
và hài hòa của người khác. Không ai phản đối việc làm chủ được tâm
mình. Không ai phản đối sự phát triển tuệ giác vào chính bản thân mình
để có thể giải thoát tâm mình khỏi những phiền não. Vipassana là đường
lối chung cho mọi người.
Quan sát thực thể bằng cách quan sát sự thật nội tâm — đây là biết mình
trực tiếp và bằng trực nghiệm. Càng thực tập ta càng thoát được đau khổ
vì tâm phiền não. Từ một sự thật sơ đẳng, ngoại vi, giả thực, ta xuyên
thấu tới sự thật tối hậu về tâm và thân. Khi vượt qua được giai đoạn
này, ta chứng nghiệm được sự thật bên kia tâm và thân, vượt thời gian và
không gian, vượt môi trường tương đối: chân lý về sự giải thoát hoàn
toàn khỏi phiền não, bất tịnh và khổ đau. Bất cứ danh từ nào ta gán cho
sự thật tối hậu này đều không thành vấn đề; đó là mục tiêu cuối cùng của
con người.
(Bài trên đây dựa trên buổi nói chuyện của Ông S.N. Goenka tại Berne, Switzerland.)