Đặc biệt, truyền
thống văn hóa và phong tục Việt Nam rất xem trọng trong việc tiễn năm cũ và đón
năm mới cho nên, có sự chuẩn bị kỹ lưỡng trong những ngày cuối năm và sự đón rước
trọng thể trong những ngày đầu năm. Sự chuẩn bị được thực hiện đều khắp từ hình
thức đến nội dung, từ vật chất đến tinh thần, từ ý tưởng đến lời nói và hành động;
nào là dọn dẹp, sơn phết, lau chùi nhà cửa, bàn ghế, đồ đạc, đến mua sắm quần áo,
thực phẩm, bánh trái, hoa quả; nào là sửa soạn những món ăn ngon, đẹp mắt, thiết
lễ trang nghiêm bàn thờ, tâm thành cẩn cẩn cúng bái, đến cấm kỵ từng ý nghĩ, lời
nói và cách đối xử với mọi người thân cũng như sơ.
Chính vì vậy, đối
với hầu hết mọi người, từ giờ phút giao thừa đến các ngày đầu năm mới đều là thời
gian quý giá nhất trong một năm để biến ước nguyện thành hiện thực. Việc đi chùa
lễ Phật cầu nguyện, hái lộc, xin xăm, xem bói toán, bố thí, cúng dường, thiết lễ
cúng quải long trọng tại nhà, nơi làm việc, v.v… đều không ngoài mục đích nêu
trên. Đôi khi vì quá mong muốn được như ước nguyện, người ta đã vô tình có những
hành động thái quá, chẳng hạn, bẻ trụi các cành hoa, thậm chí cây xanh trong chùa
để lấy lộc mang về nhà trong giờ giao thừa hay mấy ngày đầu năm.
Cách suy nghĩ và
hành động như vậy mang lại những hiệu quả gì?
Nhìn chung, trên
bình diện thế tục, cách suy nghĩ và hành động để đón năm mới theo truyền thống
văn hóa và phong tục Việt Nam như đã đề cập ở trên, trừ một vài việc như xin xăm,
bói toán, không phải là không có ích lợi. Xin nêu ra một vài lợi ích cụ thể như
sau.
Thứ nhất, về mặt
tâm lý, khi suy nghĩ muốn có một năm mới tốt đẹp hơn tức là từ nơi tâm thức đã
hướng về một đời sống tốt đẹp hơn. Cụ thể là khởi đi từ suy nghĩ đó người ta bắt
đầu thay đổi tư duy, lời nói và hành động tốt hơn mà biểu hiện là không nói điều
xấu, điều xui xẻo, và làm điều tốt đẹp như mặc áo quần mới, tu sửa nhà cửa mới,
nấu nướng thức ăn ngon, cử hành lễ nghi trang trọng, v.v… trong mấy ngày Tết.
Thứ hai, về mặt
kinh tế, từ suy nghĩ thay đổi đời sống khá hơn trong năm mới, người ta chịu khó
chịu cực nỗ lực làm việc để kiếm tiền và không ngần ngại mở túi tiền để chi tiêu
như mua sắm quần áo, đồ đạc, sơn sửa nhà cửa, sửa soạn bánh trái, thức ăn thịnh
soạn nhất. Nhờ vậy, nền kinh tế bản thân, gia đình và xã hội cũng được khá giả
hơn.
Thứ ba, về mặt nếp
sống đạo đức và tâm linh, từ suy nghĩ muốn có một năm mới an lạc, hạnh phúc, giàu
sang hơn, người ta liền nghĩ đến đức Phật, nghĩ đến Tam Bảo, nghĩ đến nhân quả
tội phước, rồi đi chùa, làm việc thiện, thực hiện lễ nghi tại nhà với niềm tin
và tâm thành khẩn thiết. Đó là một khởi đầu khả quan cho đời sống đạo đức và tâm
linh của con người.
Thứ tư, đặc biệt,
trong đời sống tất bật quanh năm suốt tháng với công việc làm ăn của người Việt
tại hải ngoại, không còn gì quý giá và cao đẹp bằng không khí sum họp ấm cúng với
hoa quả bánh trái và thức ăn truyền thống dân tộc trong gia đình, trong cộng đồng,
trong chùa chiền của mấy ngày Tết. Nơi đó, trong khung cảnh đó, trong hương vị đó,
trong tình cảm đó, người ta mới cảm nhận một cách sâu sắc và đích thực giá trị
văn hóa truyền thống của người Việt Nam.
Qua những điều lợi
ích kể trên, nếp sống văn hóa và phong tục truyền thống trong những ngày Tết của
dân tộc cần được tiếp tục duy trì và lưu truyền cho các thế hệ con cháu, nhất là
trong bối cảnh sống tha hương của người Việt tại hải ngoại.
Tuy nhiên, tất cả
những lợi ích đó chỉ nằm trên bề mặt của sinh hoạt cá nhân, gia đình và xã hội
mà chưa thật sự chuyển hóa từ nền tảng gốc rễ sâu xa để mang lại ý nghĩa đổi mới
đích thực như con người mong muốn, tức là thay đổi tận gốc vận mệnh để đời sống
tốt đẹp hơn, hạnh phúc hơn, thăng tiến hơn.
Tại sao? Có thể
giải thích bằng mấy lý do như sau.
Một là, người ta
chỉ ước muốn có được điều tốt đẹp cho đời sống mà không thực sự có hành động cụ
thể, vì chỉ làm theo tập quán, theo truyền thống gia đình ông bà cha mẹ, hoặc không
nghĩ đến hay chưa biết cách làm thế nào cho đúng, để thay đổi vận mệnh của mình
hữu hiệu. Chẳng hạn, người ta chỉ suy nghĩ và mong có được điều may mắn trong năm
mới, nhưng đó chỉ là ước ao nhất thời trong dịp đầu năm rồi sau đó những suy
nghĩ này bị lãng quên, bị cuốn trôi trong dòng thác bận rộn của cuộc sống thường
ngày, và đâu cũng vào đó.
Hai là, một số
người có nỗ lực hành động để mong thay đổi vận mệnh, nhưng không hành động đúng
cách. Chẳng hạn, những việc làm tuy có vẻ như là cụ thể như trang hoàng nhà cửa,
cúng quải, giữ lễ nghi từ lời nói đến hành động cẩn trọng, hái lộc, xin xâm, bói
toán trong mấy ngày đầu năm, nhưng vẫn chưa phải là cách đúng pháp, theo đạo Phật,
để thay đổi vận mệnh của cuộc đời. Khi làm những điều trên, người ta chỉ nghĩ đến
sự cầu cạnh ở một thế lực bên ngoài để mong giúp họ thay đổi vận mệnh, mà không
biết rằng chính họ là tác nhân duy nhất có thể thay đổi được vận mệnh của mình.
Đây chính là bước đầu căn bản và nền tảng để con người tự ý thức và đứng lên gánh
lấy trách nhiệm đời mình. Không có bước khởi đầu này, mọi suy nghĩ và hành động
đều là thụ động, đều bị trói buộc bởi chính tập khí nghiệp lực lâu đời của mình,
mà đó chính là điều con người gọi nôm na là vận mệnh. Như vậy làm sao chúng ta
có thể thoát khỏi vòng xích của vận mệnh, chứ đừng nói đến chuyện thay đổi?
Nhưng, vận mệnh là gì và con người có thể thay đổi được
không?
Vận mệnh hay số
mệnh là quan điểm của Nho Giáo. Số mệnh của Nho gia là thiên mệnh (mệnh trời) đã
được đặt sẵn cho con người nên còn gọi là định mệnh. Nhưng cần lưu ý rằng, quan
niệm của Nho Gia về thiên mệnh khác với các quan điểm của các tôn giáo thần quyền.
Thiên mệnh của Nho Gia là thiên đạo, tức là đạo trời, là luật tắc tự nhiên, không
phải là thượng đế được thần cách hóa. Theo quan điểm số mệnh, khi mệnh trời đã định
thì con người không thể tránh, không thể bỏ, không thể đổi, nghĩa là mệnh trời
vượt ra ngoài khả năng điều động của con người. Có điều, đừng quên rằng, Dịch lý
của Trung Quốc cũng cho biết là “đức năng thắng số,” có nghĩa là sự ăn ở hiền đức,
nhân từ, phúc hậu có thể vượt thắng hay chuyển đổi được số mệnh của con người.
Đối với nhà Phật,
tất cả các pháp đều vô thường, biến hoại không ngừng, đều không thật, hay nói cách
khác là không có tự tánh cố định. Hơn nữa, đạo Phật cho rằng con người có thể
thay đổi tất cả đời sống của mình từ chánh báo, tức thân và tâm, đến y báo, tức
hoàn cảnh sống và thế giới chung quanh.
Đức Phật dạy rằng,
“Chúng sinh là kẻ thừa tự những gì mà họ đã làm.” Điều này có nghĩa là những gì
mà một chúng sinh có từ bản thân đến hoàn cảnh sống chung quanh đều do chính
con người tạo ra qua hành nghiệp tạo tác của họ trong quá khứ, hiện tại và tương
lai. Theo Luận Câu Xá, hành nghiệp gồm có 2 phần: tư và tư dĩ nghiệp. Tư nghiệp
là nghiệp của ý. Tư dĩ nghiệp là ý tưởng đã được phát động qua thân và khẩu. Trong
3 nghiệp này thì tư nghiệp là động lực tiên khởi, hay là nguồn gốc phát sinh mọi
hành động của thân và khẩu, bởi vì, mọi động thái của thân và miệng đều bắt nguồn
từ ý tưởng, suy nghĩ, ý muốn. Trước khi nói điều gì hay làm điều gì đó, con người
phải có ý nghĩ về điều đó, và có ý muốn nói hay làm điều đó. Từ ý nghĩ và ý muốn
đó mới bộc phát qua lời nói tức khẩu nghiệp và qua hành động chân tay tức thân
nghiệp.
Nhưng, thực sự bản
chất, tướng trạng và công dụng của nghiệp là gì?
Nếu nghiệp có thể
tồn tại trải qua một khoảng thời gian, có khi lâu đến nhiều đời nhiều kiếp, vậy
thì nó là pháp vô thường hay thường hằng? Nếu vô thường thì làm sao kéo dài sự
tồn tại qua một khoảng thời gian hàng nhiều đời nhiều kiếp? Nếu thường hằng thì
trái với điều Phật dạy là tất cả các pháp hữu vi đều vô thường biến diệt? Hơn nữa,
nếu nghiệp là thường hằng thì, một là, nó không chịu sự tác động của các duyên để
sinh, trụ và diệt; hai là, nó không thể nào có thể được chuyển hóa, tức là con
người không thể chuyển nghiệp, không thể chuyển nghiệp thì tu làm gì?
Để giải quyết
nan đề này cả trường phái Câu Xá của Hữu Bộ và Duy Thức của Đại Thừa đều đưa ra
những giải thích cặn kẽ và minh bạch.
Trường phái Câu
Xá cho rằng nghiệp được hình thành và biểu hiện qua 2 dạng thức: biểu nghiệp và
vô biểu nghiệp. Biểu nghiệp là động thái dựa trên biểu sắc có thể nhìn thấy như
miệng và tay chân. Vô biểu nghiệp là động thái dựa trên vô biểu sắc tức chức năng
của sự vận động qua ý tưởng, qua động thái của thân và khẩu. Nói cho rõ hơn, Câu
Xá diễn tả rằng, khi một hành động của thân, khẩu được tạo ra chúng sẽ không bị
biến mất hoàn toàn mà tồn tại ở dạng thức năng lực vận động. Năng lực này, không
phải là sắc pháp, mà cũng không phải là phi sắc pháp, sẽ tiếp tục tồn tại qua dạng
thức sinh diệt liên tục không ngừng nghỉ trong từng sát na cho đến khi đủ điều
kiện, đủ duyên, để có kết quả. Tất nhiên, không phải mọi hành động của thân và
khẩu đều đủ sức để tạo ra sức mạnh vận động để duy trì từ lúc tác nhân đến khi
thọ quả, nhiều khi chúng bị diệt mất hoàn toàn ngay sau khi hành động bộc phát,
hoặc chỉ đủ sức tồn tại để trở thành những hành vi không mang nặng sắc thái thiện
hay ác rõ ràng có thể đưa đến nghiệp quả, thường được gọi là vô ký nghiệp. Nhưng,
các nhà Hữu Bộ không vượt qua khỏi ý niệm về sự tồn tại của ngã hoặc pháp xét
như là những thực thể hình thành ngũ uẩn. Cho nên, quan điểm về nghiệp vẫn chưa
giải quyết triệt để để đạt đến hoàn bị.
Năng lực vận động
của vô biểu nghiệp được các nhà Duy Thức gọi là công năng, hay chủng tử, chúng
là hạt giống của tất cả mọi pháp từ căn thân đến thế giới, từ tâm đến cảnh. Chúng
tồn tại dựa trên A lại da thức. A lại da thức thường được gọi là kho chứa của
chủng tử, tàng thức, nhưng đó chỉ là một hình dung từ cho dễ hiểu. Đích thực A
lại da thức chính là tất cả công năng thiện hoặc ác, ô nhiễm hoặc thanh tịnh, hữu
lậu hoặc vô lậu, tụ lại ở dạng thức năng lực. Những chủng tử này sinh diệt liên
tục trong từng sát na. Năng lực chủng tử của sát na trước làm nhân làm duyên
cho năng lực chủng tử của sát na sau. Nói là chúng thường hằng thì không đúng,
nhưng cho rằng chúng không tồn tại thì cũng chẳng nhằm. Nếu chúng không tồn tại
thì làm sao có căn thân của hữu tình và khí thế giới chung quanh? Nếu chúng tồn
tại thường hằng thì làm sao có thể hình thành căn thân và thế giới từ tác nhân đến
hệ quả? Bởi vì khi một pháp xuất hiện và đứng yên bất động ngay trong một sát
na thì pháp đó là pháp đã chết không phải pháp tồn tục. Theo luật tắc duyên
sinh, sự tồn tại của tất cả pháp đều phải là tiến trình vận động không ngừng
nghỉ. Do đó, trong vận hành của công năng hay chủng tử không hề có một chủ thể
ngã nào có mặt.
Chính sự vi diệu
này mà trong Kinh Thập Thiện Nghiệp Đạo, đức Phật dạy rằng chỉ có trí tuệ rốt ráo
của chư Phật mới có thể hiểu biết thấu đáo được bản chất của nghiệp lực.
Qua cơ cấu vận hành
của nghiệp như đã trình bày ở trên, con người chịu trách nhiệm tất cả những gì
mà họ lãnh thọ, khổ đau hay hạnh phúc. Vì thế, muốn thay đổi nghiệp vận, con người
phải bắt đầu từ những hành động của thân, miệng và ý của chính họ.
Bắt đầu như thế
nào?
Năm mới là cơ hội
tốt nhất để bắt đầu, vì đây là thời điểm ai nấy đều mong muốn thay đổi nghiệp vận
để có được cuộc sống tốt lành hơn.
Người Mỹ có một
phong tục rất hay trong ngày đầu năm, đó là lập một hay nhiều điều cam kết để
quyết tâm làm cho được việc gì đó trong năm, thường được gọi là “new year’s
resolution(s).”
Trong những ngày
đầu năm, chúng ta có thể hạ quyết tâm thực hiện công cuộc thay đổi vận mệnh của
mình bằng phương thức chuyển nghiệp qua nhiều bước từ cạn tới sâu, từ ngoài vào
trong. Nói đầu năm là nói thời điểm thuận tiện nhất trong năm theo nếp sống văn
hóa và phong tục của người Việt. Chứ thật ra, đối với người Phật tử thì phải khởi
sự chuyển nghiệp ngay khi hiểu được lời Phật dạy ở bất cứ thời điểm nào, và thực
hiện điều đó thường xuyên trong đời sống hằng ngày.
Khởi sự, chúng
ta có thể nương theo các giới luật mà Phật đã dạy để tự điều phục ba nghiệp của
mình. Đối với người Phật tử tại gia, các giới luật mà mình đã thọ gồm năm giới
(ngũ giới), mười điều thiện (thập thiện nghiệp), bồ tát giới tại gia. Lấy đó làm
kim chỉ nam cho tất cả những hành động của thân, miệng và ý trong đời sống hàng
ngày. Khi suy nghĩ, nói hay làm việc gì, người Phật tử cũng phải xét xem mình có
vượt khỏi giới hạn của những giới luật này không. Năm giới gồm: không giết hại
sinh vật, không lấy cắp tài sản của người, không xâm phạm đến hạnh phúc gia đình
người khác, không nói dối, và không uống rượu làm loạn trí. Mười điều thiện gồm:
không tham lam, không giận dữ, không si mê, không giết hại sinh vật, không trộm
cắp, không xâm phạm hạnh phúc nhà người, không nói dối, không nói lời thêu dệt,
không nói lưỡi hai chiều, và không nói lời hung ác.
Khi người Phật tử
thực hành một phần hay toàn phần các giới luật kể trên thì hiệu quả thay đổi của
đời sống thấy rõ. Trước hết, đối với tự thân người giữ gìn giới luật sẽ có được
đời sống an lạc, không lo phiền hay bị dính líu đến những phiền phức về tình cảm,
pháp lý, v.v... Bởi vì, chẳng hạn, người Phật tử không trộm cắp thì không sợ bị
thưa kiện về ăn cắp tài sản của người, hoặc người Phật tử không xâm phạm hạnh
phúc của người khác thì giữ được hạnh phúc gia đình mình, v.v… Kế đến, đối với
gia đình và xã hội, người Phật tử giữ gìn giới luật đầy đủ, sống theo đạo đức
Phật giáo sẽ làm gương cho con cái noi theo, sẽ được mọi người tin tưởng, quý mến.
Chẳng hạn, người Phật tử không nói dối thì lời nói của mình sẽ được mọi người
tin tưởng mà không nghi ngờ, và tư cách cũng được tôn trọng, v.v… Đó chính là từ
sự thay đổi ý nghĩ, lời nói và hành động mà chuyển hóa được chánh báo và y báo.
Nhưng nguồn gốc
của mọi hành vi tạo tác và các việc bất thiện đều xuất phát từ tâm mà ra. Cho nên,
bước thêm một bước nữa, người Phật tử cần quán sát và kiểm soát tâm mình trong
tất cả mọi lúc, đừng để những ý nghĩ xấu ác, có hại cho người và mình, thao túng
rồi dẫn đến các hành vi bất thiện của thân và khẩu. Muốn quán sát và kiểm soát
tâm có hiệu lực, người Phật tử có thể thực hành nhiều cách, nhiều pháp môn mà
trong đó thiền định là phương thức hữu hiệu nhất. Thực hành thiền định gồm 2 cách:
một là, tọa thiền theo thời khóa mỗi ngày để lắng đọng loạn tâm và gạn lọc tạp
niệm; hai là, bằng trí tuệ quán chiếu vận hành của tâm ở tất cả mọi thời, chứ
không phải chỉ trong thời khóa nhất định, để vừa điều phục vọng tâm, mà cũng vừa
liễu ngộ bản chất của tâm, hay nói theo nhà thiền là kiến tánh.
Tâm là dòng chảy
liên tục của những ý niệm thiện, ác, và không thiện không ác. Dòng chảy của tâm
nương trên năng lực tập khí được huân tập nhiều đời nhiều kiếp trở thành hoạt động
tự nhiên trong đời sống. Giống như dòng chảy của thác nước, nhìn bên ngoài có vẻ
như là liên tục không gián đoạn, nhưng thực ra đó là sự kết hợp tương sinh, tương
diệt của từng khối nước, từng giọt nước, từng vi thể nước. Cũng vậy, dòng chảy
của tâm thức là sự kết hợp tương sinh, tương diệt của vô lượng vô biên ý niệm
không ngừng nghỉ. Vì vậy, trong tận cùng bản chất của dòng chảy tâm thức, không
hề và cũng không thể có bất cứ chủ thể ngã nào tồn tại. Chúng vốn rỗng trống.
Từ cuộc sống bao
lâu nay, con người chạy theo sự rong ruổi của sáu căn với sáu trần để khởi động
sáu thức không ngừng nghỉ, bây giờ có thể dừng lại để xoay cái nhìn vào nội tâm
trống rỗng, là một thay đổi tận gốc rễ và lớn lao đối với đời sống. Qua đó, con
người có thể tự mình thay đổi cách nhìn đối với cuộc sống, đối với thể giới
chung quanh. Ngày xưa với cuộc sống chạy theo vọng tâm điên đảo, con người nhìn
cuộc đời như kẻ cưỡi ngựa xem hoa, chẳng thấy được điều gì rõ ràng, chẳng nhìn được
vật gì tinh tường. Giờ đây, bằng năng lực nội quán, con người sẽ quán chiếu sự
vật và thế giới một cách tỉnh táo, trầm tĩnh, minh mẫn, và an lạc hơn. Cũng là
cành hoa nơi sau vườn nhà, mà ngày nào chúng ta chỉ thoáng thấy bóng dáng mập mờ,
nhưng bây giờ nó lại hiện ra rõ ràng như cảnh vật chiếu thẳng vào tấm gương sáng
để lộ nguyên chân tướng diễm lệ tuyệt vời! Cũng là câu nói đó mà ngày xưa chúng
ta nghe như dao cắt, như chanh chua, vậy mà bằng sự an trú trong sức nội quán tự
tâm, hôm nay chúng ta nghe nó một cách bình thản, tự tại như gió thổi qua đồng
trống.
Với tâm bình lặng
chúng ta sẽ không bị tham lam và sân si trói buộc. Do đó, chúng ta sẽ không nghĩ
đến chuyện chiếm lấy tài vật của người, hay nuôi lòng thù hận ai. Ngay cả một lời
hung ác, người Phật tử còn không thể thốt ra vì sợ làm ô nhiễm tâm mình và thương
tổn người khác. Người Phật tử đem hành nghiệp trong sáng để hành xử trong công
việc làm ăn sinh sống, trong lối cư xử với mọi người chung quanh, trong chức phận
mà mình đang gánh vác ở xã hội. Bằng hành nghiệp trong sáng, người Phật tử đem
hết khả năng để thực hiện lý tưởng xây dựng xã hội, đất nước, và cuộc đời. Qua
cách sống như vậy, người Phật tử sẽ giảm thiểu lần hồi những hành tác bất thiện
của thân, khẩu và ý để được đáp lại bằng cuộc sống yên ổn, an lạc và hạnh phúc
hơn. Đó là lối sống mà ông bà tổ tiên người Việt chúng ta hay nói là “phúc đức.”
Có phúc đức thì chắc chắn sẽ thắng được số mệnh. Thật ra chính nhờ chuyển hóa nghiệp lực của thân,
miệng và ý mới đưa tới lối sống “phúc đức” như vậy. Và người có phúc đức ắt sẽ được
giàu sang phú quý từ tinh thần tới vật chất.
Một người làm được,
cả nhà làm được, cả làng làm được, cả nước làm được. Như vậy mới chứng tỏ lời
Phật dạy hữu ích như thế nào. Và như thế sẽ không còn ai nghĩ tới chuyện bỏ đạo
Phật truyền thống để chạy theo các tôn giáo khác tìm lợi lạc nhất thời. Muốn giữ
đạo, năm mới, mỗi người Phật tử hãy phát nguyện phải làm được như vậy.
Năm mới, xin chúc
mọi người tinh tấn thực hành lời Phật dạy rửa sạch thân tâm để chuyển đổi nghiệp
vận. Làm được như vậy thì ngày nào cũng là ngày an lạc và hạnh phúc.