Uớc vọng đầu năm của hầu hết người dân Việt không thể
thiếu chữ "Phúc". Cụ Nguyễn Công Trứ có đôi câu đối vừa hóm hỉnh nhưng
không kém phần tinh tế và sâu sắc của hương vị ngày xuân: Chiều ba mươi,
nợ réo tít mù, co cẳng đạp thằng "Bần" ra cửa/ Sáng mồng một, rượu say
túy lúy, giơ tay bồng ông "Phúc" vào nhà. Lại nữa, có một câu chuyện
trong dân gian kể rằng: đời vua Gia Long, có người lập nhiều công trạng,
nhà vua hỏi muốn được thưởng gì thì người ấy thưa rằng: "Hạ thần chỉ
xin được một chữ "Phúc" mà thôi".
Vua cười đáp rằng: "Tiền bạc, chức tước thì ta có thể ban, chứ Phúc
thì chỉ có trời ban mà thôi, cả dòng họ ta chỉ nhờ có chữ Phúc mà vinh
hiển nhiều đời". Thật vậy, dòng họ nhà Nguyễn đã lót chữ Phúc vào tên
của mình (vua Gia Long là Nguyễn Phúc Ánh). Trên khắp nước Việt Nam,
nhiều địa danh đã chọn chữ "Phúc": tỉnh Vĩnh Phúc, huyện Phúc Thọ (Hà
Nội)...
Chữ "Phúc" là từ Hán Việt, người miền Nam đọc là "phước". Chữ "Phúc"
trong giáp cốt văn là hình tượng hai bàn tay bưng hũ rượu đứng trước bàn
thờ. Như vậy, chữ "Phúc" vốn được xem là điều tốt lành do cầu cúng mà
có được.
Theo đó, "Phúc" có nghĩa là "thuận lợi", "đồng thuận". Thuận có nghĩa
là từ dưới lên trên, từ trong ra ngoài đều thông suốt, không có gì trở
ngại. Trên thuận trời đất, dưới thuận vua tôi, dưới nữa thuận cha mẹ,
con cái. Đời sống tinh thần bên trong và đời sống vật chất bên ngoài đều
thuận lợi không có gì trắc trở, như vậy gọi là thuận, là Phúc. Một điều
thật thú vị là câu chúc Tết của người phương Tây thường đề cập đến hạnh
Phúc, sức khỏe và thành đạt, đứng ở góc độ nào đó có sự tương đồng như
Phúc, Lộc, Thọ mà ở phương Đông người ta tâm niệm.
Cả Âu lẫn Á đều đặt "Phúc" lên vị trí hàng đầu, nhưng nếu tìm hiểu kỹ
thêm một chút mới thấy chữ "Phúc" của phương Đông rất rộng lớn, mênh
mông và tinh tế. Người Trung Hoa chơi chữ bằng cách vẽ hai con dơi đâu
cánh lại, ngụ ý là trùng phúc, họ còn vẽ thêm một lúc năm con dơi biểu
tượng cho ngũ phúc (ngũ phúc lâm môn) mà sách Hồng Phạm viết: "Ngũ phúc,
nhất viết Thọ, nhị viết Phú, tam viết Khang minh, tứ viết Du hảo đức,
ngũ viết Khảo chung mệnh" (Năm phúc: sống thọ, giàu có, bình an, đức
tốt, chết vào tuổi già).
Theo Từ điển Khai Trí Tiến Đức thì "Phúc" là điều hay, điều tốt, do
việc làm nhân đức mà ra. Vì vậy, không phải ngẫu nhiên trong tâm thức
của người Việt, từ lâu đã quan niệm phúc bao giờ cũng đi đôi với đức.
Thuật ngữ "Phúc đức" luôn gắn liền nhau. Chính điều này đã làm sâu sắc
thêm triết lý nhân duyên của nhà Phật và đem lại màu sắc tích cực cho
hai chữ họa phúc (Họa vô đơn chí, phúc bất trùng lai). Phúc dày hay mỏng
cũng do chính con người can dự quyết định.
Chữ Phúc chính là một ân huệ mà con người tự tạo ra qua những hành
động tốt của mình. Nó là những hạt giống tốt được tay người tự gieo trên
những mảnh đất mà ta thường gọi là phúc điền (ruộng phước). Do quan
niệm họa phúc ở đời là sợi dây gieo nhân gặt quả, nên người Việt Nam chú
trọng đến việc "làm ơn, làm phước".
Hơn thế nữa, mỗi hành động, việc làm của chúng ta không những ảnh
hưởng đến bản thân ta mà còn lưu lại kết quả cho thế hệ sau. Nhà có phúc
là nhà có được cuộc sống bình yên thanh thản, đặc biệt là có hậu vận
tốt. Muốn được đức phải có phúc và ngược lại đức sẽ đem lại phúc, đó là
quy luật. Nội dung của đức phụ thuộc điều kiện lịch sử, xã hội, văn hóa,
tôn giáo,... Ví như đức của Nho giáo là ngũ thường, đức của Phật giáo
là ngũ giới (năm điều cấm), đức của Kitô giáo là 10 điều răn của Chúa...
Dù văn chương chữ nghĩa có khác nhau, nhưng chung quy về đức ở mỗi dân
tộc, mỗi thời đại đều có chung quan niệm nhằm mưu cầu lợi ích cho mọi
người.
Ngày nay, khi kinh tế có chiều khởi sắc, dường như người ta ít đặt,
hay lãng quên chữ "Phúc" trong mối quan hệ với "đức" hay "thiện" (phúc
đức, phúc thiện) mà thường đặt "Phúc" trong mối quan hệ với chữ "đạt"
(thành đạt) hay "lợi" (phúc đạt, phúc lợi).
Ngạn ngữ Lào có câu: "Hạnh phúc là kết quả của những hành vi đạo
đức". Hi vọng rằng dù lịch sử có thay đổi như thế nào đi nữa thì quan
niệm về chữ "Phúc" của dân tộc, của mỗi gia đình, của mỗi người chúng ta
sẽ mãi mãi là "mã di truyền" tốt đẹp trong đời sống văn hóa người Việt.