Truyền Thuyết Về Táo Quân
Trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Táo
quân có nguồn gốc từ ba vị thần Thổ Công, Thổ Địa, Thổ Kỳ của Lão giáo
Trung Quốc nhưng được Việt hóa thành huyền tích "2 ông 1 bà" - vị thần Đất, vị thần Nhà, vị thần Bếp núc. Tuy vậy người dân vẫn quen gọi chung là Táo Quân hoặc Ông Táo.
Ở
Việt Nam, sự tích Táo Quân được truyền khẩu, rồi ghi chép, do đó có
những sự khác nhau về tình tiết, nội dung chính được tóm tắt như sau:
Trọng Cao có vợ là Thị Nhi ăn ở với
nhau đã lâu mà không con, nên sinh ra buồn phiền, hay cãi cọ nhau. Một
hôm, Trọng Cao giận quá, đánh vợ. Thị Nhi bỏ nhà ra đi sau đó gặp và
bằng lòng làm vợ Phạm Lang. Khi Trọng Cao hết giận vợ, nghĩ lại mình
cũng có lỗi nên đi tìm vợ. Khi đi tìm vì tiền bạc đem theo đều tiêu hết
nên Trọng Cao đành phải đi ăn xin.
Khi Trọng Cao đến ăn xin nhà Thị Nhi,
thì hai bên nhận ra nhau. Thị Nhi rước Trọng Cao vào nhà, hai người kể
chuyện và Thị Nhi tỏ lòng ân hận vì đã trót lấy Phạm Lang làm chồng.
Phạm Lang trở về nhà, sợ chồng bắt gặp
Trọng Cao nơi đây thì khó giải thích, nên Thị Nhi bảo Trọng Cao ẩn trong
đống rơm ngoài vườn. Phạm Lang về nhà liền ra đốt đống rơm để lấy tro
bón ruộng. Trọng Cao không dám chui ra nên bị chết thiêu. Thị Nhi trong
nhà chạy ra thấy Trọng Cao đã chết bởi sự sắp đặt của mình nên nhào vào
đống rơm đang cháy để chết theo.
Phạm Lang gặp tình cảnh quá bất ngờ, thấy vợ chết không biết tính sao, liền nhảy vào đống rơm đang cháy để chết theo vợ.
Linh hồn của ba vị được đưa lên Thượng
Đế. Thượng Đế thấy ba người đều có nghĩa, nên sắc phong cho làm Táo
Quân, gọi chung là: Định Phúc Táo Quân, nhưng mỗi người giữ một việc:
- Phạm Lang làm Thổ Công, trông coi việc bếp. Danh hiệu: Đông Trù Tư Mệnh Táo Phủ Thần Quân
-Trọng Cao làm Thổ Địa, trông coi việc nhà cửa. Danh hiệu: Thổ Địa Long Mạch Tôn Thần
- Thị Nhi làm Thổ Kỳ, trông coi việc chợ búa. Danh hiệu: Ngũ Phương Ngũ Thổ Phúc Đức Chánh Thần.
Truyền thuyết này thể hiện rất đậm nét trong sinh hoạt của người Việt. Trong bếp ngày xưa, thường có ba "ông đầu rau" - tức là ba hòn đất nặn dùng để kê nồi xanh đun bếp, trong đó hai hòn nhỏ hơn hòn thứ ba. Và nhân dân có tục lệ thờ "hai ông một bà", ngày 23 tháng Chạp hàng năm làm "lễ Táo quân", "Tết ông Công ông Táo", "tiễn ông Táo lên chầu Trời"...
Đây rất có thể là ảnh hưởng của phong tục thờ thần lửa - một phong tục
có từ lâu đời của nhiều dân tộc, tuy nhiên cách thể hiện ở mỗi nước một
khác. Ví như ở Trung Quốc, từ thời cổ đại, Táo quân (còn được gọi là "Táo thần", "Táo vương", "ông Táo") đã
được coi là một trong bảy vị thần đất được toàn dân cúng lễ. Nhưng
nguồn gốc của Táo quân thì không nhất quán. Theo sách Hoài Nam Tử, Viêm
Đế (tức Thần Nông) mang lửa đến cho dân nên khi chết được thờ làm thần
bếp. Sách Lã Thị Xuân Thu lại coi Chúc Dung mới là thần quản lý lửa (do
Viêm Đế mang tới) nên khi chết người dân thờ làm thần lửa. Còn sách Tây
Dương tạp trở thì kể: thần lửa trông như một cô gái đẹp, tên là Ổi hay
Trương Đan, tên chữ là Tử Quách, những ngày không trăng thường lên trời
tâu về việc người nào có lỗi...
Chuyện truyền miệng của người Trung
Quốc lại cho rằng trước kia mỗi tháng vua bếp lên trời một lần vào ngày
tối (ngày cuối tháng âm lịch) để báo cáo về từng người trong mỗi gia
đình (nhất là về những người đàn bà làm điều xấu); sau này, mỗi năm vua
chỉ lên trời một lần vào ngày 23 hoặc 24 tháng Chạp. Đến ngày ấy, người
Trung Quốc bày bàn thờ gần bếp, cúng vua bếp bằng thịt, cá, rượu nếp,
bánh kẹo; đặc biệt có thêm cả nước và cỏ khô (cho ngựa của vua bếp "ăn" để bay và chở vua lên trời - khác với Táo quân của ta thì cưỡi cá chép lên trời).
Tại sao ông Táo lại cưỡi cá chép về trời mà không phải các con vật khác?
Phong
tục của người Việt, ngày 23 tháng chạp, nhà nào cũng tiễn ông Táo lên
chầu trời. Trên bàn thờ có ba chiếc mũ mới bằng giấy: một màu vàng ở
giữa, hai màu đen ở hai bên - tức hai ông, một bà - không có cỗ mặn, chỉ
cúng hương hoa, sau có 3 con cá chép đang bơi trong chậu thau. 3 con cá
chép có ý nghĩa làm "ngựa" để Táo quân lên chầu trời. Sau khi cúng mũ
được đốt và cá chép được mang ra thả ở ao, hồ, sông...
Tết Táo quân vào ngày 23 tháng Chạp - người ta coi đây là ngày "vua bếp" lên chầu Trời để tâu lại việc bếp núc, làm ăn, cư xử của gia đình trong năm qua.
Ngày 23 Tết, các bà nội trợ của mỗi gia
đình đã xách túi ra chợ chuẩn bị cho mâm cỗ cúng Táo quân. Một thứ
không thể thiếu trong buổi đi chợ sáng nay là cá chép.
Cá Chép Vàng hay còn gọi là (Cá Chép
Tiên) là một loài động vật sống ở trên Thiên Đình, hồi trước sống trên
trời, do phạm phải lỗi, nên bị Thượng Đế đày xuống trần gian để Tu Hành
để chuộc lại tội lỗi của mình gây ra. Sau khi Tu Hành có chính quả, thì
cá Chép sẽ hóa thân thành rồng và bay lên Trời. Còn Ông Táo là do Thượng
Đế phái xuống trần tục để theo dõi loài người, xem ai là người Thiện,
người Ác.
Sau đó Ông Táo bay về Thiên Đình để tâu
lên Thượng Đế những việc ở dưới trần gian Nhưng mà muốn bay lên Trời ,
thì Ông Táo phải nhờ đến cá Chép mới lên được.
Làm lễ cúng ông Công ông Táo tùy nếp từng nhà nhưng mâm cúng thường bao gồm:
- "Phục trang" của ông Công ông Táo.
- Ba con cá chép vàng (loại nhỏ để
cúng), nhớ để vào cái bình cao cao kẻo cá nhảy ra ngoài. Tuy nhiên có
nhà không cần cá sống vì đã có cá chép giấy thường bán kèm trong túi
"phục trang". Nhà nào gần ao hồ, sông suối thì nên mua cá sống, cúng
xong thì đem thả (nếu nhà có trẻ con, cho các cháu đi thả cá và giảng
giải cho các cháu biết phong tục thì rất hay). Thả cá xong, xin nhớ đừng
vứt túi ni-lông xuống sông hồ kẻo coi như là không những không được
phúc phóng sinh mà còn bị vướng vào nghiệp sát sinh.
Vị Táo Quân quanh năm chỉ ở trong bếp,
biết hết mọi chuyện trong nhà, cho nên để Vua Bếp "phù trợ" cho mình
được nhiều điều may mắn trong năm mới, người ta thường làm lễ tiễn đưa
ông Táo về chầu Trời rất trọng thể. Lễ vật cúng Táo Quân gồm có: mũ ông
Công ba cỗ hay ba chiếc: hai mũ đàn ông và một mũ đàn bà. Mũ dành cho
các ông Táo thì có hai cánh chuồn, mũ Táo bà thì không có cánh chuồn.
Những mũ này được trang sức với các gương nhỏ hình tròn lóng lánh và
những giây kim tuyến màu sắc sặc sỡ. Để giản tiện, cũng có khi người ta
chỉ cúng tượng trưng một cỗ mũ ông Công (có hai cánh chuồn) lại kèm theo
một chiếc áo và một đôi hia bằng giấy.
Những đồ "vàng mã" này
(mũ, áo, hia và một số vàng thoi bằng giấy) sẽ được đốt đi sau lễ cúng
ông Táo vào ngày 23 tháng Chạp cùng với bài vị cũ. Sau đó người ta lập
bài vị mới cho Táo Công.
Theo tục xưa, riêng đối với những nhà
có trẻ con, người ta còn cúng Táo Quân một con gà luộc nữa. Gà luộc này
phải thuộc loại gà cồ mới tập gáy (tức gà mới lớn) để ngụ ý nhờ Táo Quân
xin với Ngọc Hoàng Thượng Đế cho đứa trẻ sau này lớn lên có nhiều nghị
lực và sinh khí hiên ngang như con gà cồ vậy!
Ngoài ra, để các ông và các bà Táo có
phương tiện về chầu trời, ở miền Bắc người ta còn cúng một con cá chép
còn sống thả trong chậu nước, ngụ ý "cá hóa long" nghĩa là cá sẽ biến thành Rồng đưa ông Táo về trời. Con cá chép này sẽ "phóng sinh" (thả ra ao hồ hay ra sông sau khi cúng).
Ở miền Trung, người ta cúng một con
ngựa bằng giấy với yên, cương đầy đủ. Còn ở miền Nam thì đơn giản hơn,
chỉ cúng mũ, áo và đôi hia bằng giấy là đủ.
Tùy theo từng gia cảnh, ngoài các lễ
vật chính kể trên, người ta hoặc làm lễ mặn (với xôi gà, chân giò luộc,
các món nấu nấm, măng...) hay lễ chay (với trầu cau, hoa, quả, giấy
vàng, giấy bạc...) để tiễn Táo Quân.
Cúng ông Táo phải đặt trong bếp, khi
cúng phải bật bếp lên cho cháy rực, mâm cỗ đề huề, cả nhà quanh năm no
ấm. Có người thì vừa đặt một mâm cúng trong bếp và thêm một mâm khác
cúng trên bàn thờ.
Lễ vật
Bánh
kẹo, trầu cau, rượu. Hương, đèn nến, lọ hoa tươi, đĩa ngũ quả tươi. Ba
bộ mũ áo, hia hài Táo Quân cùng tiền vàng. Ba con cá chép sống.
Văn Khấn Lễ Ông Táo Chầu Trời
Nam mô A Di Đà Phật!
Kính lạy Ngài Đông Trù Tư Mệnh Táo Phủ Thần Quân !
Tín chủ con là: HieuNguyen11
Ngụ tại: Sacramento, CA
Nhằm ngày 23 tháng Chạp , tín chủ chúng
con thành tâm , sửa biện hương hoa phẩm vật , xiêm hài áo mũ , nghi lễ
cung trần, dâng lên trước án, dâng hiến Tôn Thần, đốt nén Tâm Hương dốc
lòng bái thỉnh.
Chúng con kính mời:
Ngài Đông Trù Tư Mệnh Táo Phủ Thần Quân
giáng lâm trước án thụ hưởng lễ vật. Phỏng theo lệ cũ, Ngài là vị chủ,
Ngũ Tự Gia Thần, soi xét lòng trần, Táo Quân chứng giám.
Trong năm sai phạm, các tội lỗi lầm,
cúi xin Tôn Thần, gia ân châm chước. Ban lộc ban phước, phù hộ toàn gia,
trai gái trẻ già, an ninh khang thái.
Giãi tấm lòng thành, cúi xin chứng giám.
Cẩn cáo.