“Thảo nào khi mới chôn rau (nhau)

Ðã mang tiếng khóc ban đầu mà ra.

Khóc vì nỗi thiết tha thế sự

Ai bày trò bãi bể nương dâu”

Và trước Nguyễn Gia Thiều gần hai thế kỷ, trong vở kịch nổi tiếng “Vua Lia” - nhà viết kịch lừng danh William Shakespeare từng viết: “Con người không cất tiếng cười khi chào đời, mà khóc thét lên, bởi nó quá hãi hùng khi phải bước vào cái sân khấu mênh mông đầy bất ổn của những kẻ mê cuồng!”. Cũng với tinh thần triết lý trên, nhà thơ Byron nổi tiếng của nước Anh thế kỷ thứ XIX từng viết: “Con người có thể chữa lành mọi vết thương cơ thể, nhưng không bao giờ chữa lành được vết thương của sự ra đời” (nguyên văn tiếng Anh: One can heal all physical hurt, but can never heal the hurt of birth). Chúng ta thấy hầu như các danh nhân cổ, kim, Ðông, Tây đều đã nhìn nhận nỗi khổ của đời người đúng như lời dạy của Ðức Phật được khái quát thành Khổ đế.

Người ta thường nói: “Văn tức là người” (style c'est l'homme) mà theo triết lý đạo Phật thì con người chỉ là sự lộ thể tất yếu của Nghiệp, điều này đúng với bất kỳ ai trong chúng ta một khi đã có mặt trên cõi đời này. Trịnh Công Sơn sinh ngày 28-2-1939 tại Ban Mê Thuột, nhưng lớn lên ở quê nhà, thành phố Huế, trong khung cảnh tĩnh lặng của chùa Hiếu Quang, nơi gia đình gửi anh vào vì hoàn cảnh và dường như nhìn thấy nơi bản thể anh có căn nghiệp tu hành. Nhưng, những năm tháng ở chùa chỉ còn lưu dấu trong âm nhạc của anh bằng cái nhìn sâu thẳm và hư vô trước cuộc đời.

Toàn bộ tuổi trẻ của anh là những cuộc trốn tránh quân dịch, uống thuốc xổ để lọt qua những vòng khám tuyển và hậu quả là một thể trạng ốm yếu với những căn bệnh dai dẳng đeo bám anh, cho đến giờ phút cuối của cuộc đời. Cũng chính vì trốn tránh quân dịch mà anh đã theo học một lớp sư phạm ngắn hạn ở Qui Nhơn, để rồi lên Bảo Trọng, Lâm Ðồng làm giáo viên kiêm hiệu trưởng ở một trường tiểu học vẻn vẹn có ba lớp trong một ấp chiến lược heo hút của người Thượng. Ðây là một trong những thời kỳ cô đơn nhất, còn để lại nhiều dấu ấn trong những tác phẩm nổi tiếng của anh. Và cũng chính ở cuối thời kỳ này đã đưa đến cuộc gặp gỡ định mệnh với ca sĩ Khánh Ly vào năm 1967 tại Ðà Lạt. Khi ấy Khánh Ly mới ngoài hai mươi tuổi, tuy chưa nổi tiếng như sau này, nhưng chị đã được giới sành điệu biết đến như một giọng ca thể hiện hay nhất tác phẩm của những nhạc sĩ tiền chiến từng một thời vang bóng như Lê Thương, Ðặng Thế Phong, Văn Cao, Dương Thiệu Tước, Nguyễn Văn Khánh v.v...

Sau cuộc gặp gỡ đó, hai người đã quyết định hạ sơn, chấm dứt thời kỳ mai danh ẩn tích đầy khổ hạnh ở chốn cao nguyên hoang dã. Trở về với không khí âm nhạc sôi động của thành đô khi đó, giọng hát liêu trai của Khánh Ly đã mau chóng chắp cánh cho những giai điệu diễm kiều của Trịnh Công Sơn để cùng thăng hoa trên bầu trời âm nhạc, làm nên một cuộc phối ngẫu kỳ diệu nhất giữa hai tài năng sáng tác và biểu diễn trong lịch sử ca khúc Việt Nam. Thành công rực rỡ của họ đã được giới mộ điệu ghi nhận trong cuốn băng để đời Sơn ca số 7.

Tiếp theo là một giai đoạn sáng tác đầy hứng khởi và sung mãn của anh, thể hiện một tinh thần nhập thế, hòa mình với thời cuộc để chia sẻ với hoàn cảnh đau thương của đất nước trong hàng loạt những tác phẩm rất ấn tượng được gọi tên là Ca khúc da vàng và Kinh Việt Nam. Thành công của giai đoạn này đã khiến anh và Khánh Ly trở thành thần tượng của giới trẻ, đặc biệt là sinh viên và trí thức. Vinh quang của Trịnh Công Sơn đã vượt ra ngoài biên giới Việt Nam và lên đến đỉnh cao vào năm 1972. Trong một cuộc thi hát quốc tế được Hãng truyền hình NHK tổ chức tại Osaka - Nhật Bản, bài hát Ngủ đi con trong tập Ca khúc da vàng được trình diễn qua giọng ca tuyệt vời của Khánh Ly đã đoạt giải Ðĩa hát vàng (Gold disc), có số phát hành trên hai triệu đĩa. Kể từ đó tên tuổi của Trịnh Công Sơn được ghi trong Từ điển bách khoa của nước Pháp (Encyclopédie de tout les pays du monde) như là một người đã hát lên nỗi đau thương của nhân loại trong chiến tranh qua những khúc ca mà đúng ra phải gọi là những lời kinh nguyện cầu cho những linh hồn khổ đau và tuyệt vọng!

Cuộc đời con người như được gọt ra từ một khối đá huyền bí, cho dù có mài giũa đến mấy, những đường vân tiền nghiệp vẫn mãi mãi hiện lên. Là một Phật tử, Trịnh Công Sơn rất tin ở điều này và dường như nó đúng với những gì mà anh đã trải qua trong cuộc đời. Theo họa sĩ Trịnh Cung, một trong những người bạn thân nhất của anh cho biết, đến ngày 30-4-1975 Trịnh Công Sơn đã quyết định ở lại, mặc dù trước đó một người bạn của anh là ký giả nổi tiếng Ðỗ Ngọc Yến cùng đi với một nhà báo Mỹ đến gặp anh để đưa ra lời mời là đã có chuyến bay dành chỗ cho anh cùng gia đình đi Hoa Kỳ. Nhưng anh đã từ chối, và đến trưa ngày 30-4 lịch sử, anh đã lên Ðài Phát thanh Sài Gòn hát Nối vòng tay lớn và kêu gọi văn nghệ sĩ hãy ở lại với quê hương, đất nước. Một trang đời mới đang đón chờ anh, và sau đấy anh đã trở ra Huế để dấn thân vào một cuộc sống mới đầy cam go, thử thách. Trải qua hai năm lao động, học tập ở Cồn Tiên - một vùng đất hoang vu đầy bom mìn chưa tháo gỡ, anh kể lại có lần ra đồng làm việc, một con trâu đi trước anh chỉ vài mét đã dẫm phải mìn và chính cái chết của nó đã cứu sống anh. Với anh, thời kỳ này là một dấu lặng dài đã giúp anh có thể điềm tĩnh nhìn lại mình qua những biến cố lịch sử.

Sau những sự kiện trên, anh đã trở về Sài Gòn vào năm 1979, sau một thời gian dài im hơi lặng tiếng cho đến thập kỷ của những năm 80 được xem là thời kỳ khởi sắc trở lại trong cuộc đời sáng tác của anh. Hàng loạt những ca khúc mới lại ra đời, tiêu biểu như: Mỗi ngày tôi chọn một niềm vui, Tuổi đời mênh mông, Huyền thoại mẹ, Ðóa hoa vô thường, Lặng lẽ nơi này, Em còn nhớ hay em đã quên, Nhớ mùa Thu Hà Nội, Tôi ơi đừng tuyệt vọng v.v... Anh đã tỏ ra vui hơn trong nhiều ca khúc mới. Nhưng nhìn chung, vẫn là một Trịnh Công Sơn “triết gia” luôn cố tìm hiểu thân phận cái tôi còn đầy duyên nợ trần thế của anh.

“Tôi là ai mà còn trần gian thế?

Tôi là ai mà yêu quá đời này!”

(Trích ca khúc “Tôi ơi, đừng tuyệt vọng”).

Con người Trịnh Công Sơn được thể hiện rất rõ qua những ca khúc tiêu biểu của anh, chẳng hạn như Một cõi đi về là tác phẩm anh rất tâm đắc, nên đã dịch lời sang tiếng Anh với đầu đề My own lonely world (Cõi đơn độc riêng của tôi). Ðiều này cho thấy anh thường xuyên ở trong một tâm trạng cực kỳ cô đơn, và có nhiều nỗi buồn trong cuộc đời.

Tuy nhiên, nhờ ở căn cơ, tâm đạo, bản lĩnh và trình độ tu chứng nên anh đã hóa giải được những hệ lụy nhân sinh, để biến những nỗi buồn, sự cô đơn thành những khúc ca như một thứ phúc âm độ nhật cho đời và qua đó tìm ra Một cõi đi về cho riêng mình cũng như cho mọi người. Bởi vậy âm nhạc của anh bao giờ cũng mang tính triết lý, một thứ triết lý mang sắc thái Phật giáo Thiền tông đã hòa tan một cách tự nhiên trong mỗi ca từ, mỗi âm điệu của tác phẩm. Có thể vì vậy mà nhiều người xem anh như một thiền sư - một thiền sư hoằng pháp bằng lời ca tiếng hát, ứng với cái nghiệp của một thời ở chùa từ những ngày niên thiếu xa xưa của chính anh.

Trịnh Công Sơn thường khiêm tốn nói về mình: “Tôi chỉ là kẻ hát rong đi qua miền đất này để hát lên linh cảm của mình về những giấc mơ đời hư ảo”. Qua câu nói tưởng như hư vô này là một thông điệp đầy minh triết mà anh muốn nhắn gửi với chúng ta rằng “Trong cái mong manh tạm bợ của cuộc sống trần gian, mọi danh lợi đều chỉ là phù du, hư ảo. Con người chớ nên vì nó mà tự đầy đọa mình trong những phi lý của hận thù, tranh chấp, của đố kỵ, ghét ghen!” Hôm nay anh đã giã từ miền đất vừa đi qua, nhưng tinh thần nhân bản của anh sẽ còn lại mãi mãi.

Trong những ngày diễn ra lễ tang anh, những tác phẩm nổi tiếng của anh đã trở thành những khúc Requiem (Khúc nguyện hồn) để cầu siêu cho chính anh. Ðặc biệt là Cát bụi và Một cõi đi về đã được diễn tấu qua tiếng kèn saxo alto đầy xúc động của Trần Mạnh Tuấn. Và sự xúc động đã lên đến cao trào trong một khung cảnh thật ấn tượng, khi một đoàn các nhà sư xếp hàng dài trước linh cữu để thắp hương tưởng niệm anh, thay cho những lời cầu kinh, họ cùng cất tiếng đồng ca Một cõi đi về... Không khí bi thương của tang lễ bị dồn nén như bỗng òa vỡ. Hầu như mọi người đều bật khóc. Một tình thương mênh mang đã bao trùm lên tất cả! Qua tiếng hát nghẹn ngào của các nhà sư, giai điệu bi thiết của Một cõi đi về thực sự trở thành khúc nguyện hồn không chỉ  cho người nhạc sĩ cô đơn vừa nằm xuống, mà còn cho tất thảy mọi chúng sinh mà anh hằng gắn bó, yêu thương! Có thể nói Trịnh Công Sơn đã phát Bồ đề tâm qua thơ ca và âm nhạc trong tác phẩm bất hủ của mình để độ cho tất cả mọi chúng ta - những ai còn lận đận trong Một cõi đi về.

Sau hết, nhân dịp giỗ đầu của nhạc sĩ (1-4-2001 - 1-4-2002), chúng tôi xin được qua bài viết còn sơ lược này để thắp lên một nén hương nguyện cầu cho vong linh anh tìm thấy sự yên tĩnh đời đời ở cái thế giới mà mọi chúng ta ai ai rồi cũng sẽ lần lượt tựu về. Với ý nghĩa đó, con người không vĩnh biệt nhau, mà chỉ tạm biệt.

Ðâu đây vẳng lại dư âm những lời ca như từ một cõi giới xa xăm vọng về “Trên hai vai ta đôi vừng nhật nguyệt, rọi suốt trăm năm một cõi đi về...”.