 |
| Ăn rượu nếp và các loại quả có vị chua, chát để cho bệnh tật tiêu trừ, trùng độc, sâu bọ sẽ chết… |
Nếu như mồng 7 tháng Giêng là ngày tế mẫu với câu ca:
“Mồng Bảy trong tiết tháng Giêng/Dân hiền tế lễ trống chiêng vang trời/
Anh em Bách Việt ta ơi/ Ngày xuân thong thả tới nơi xem tường/ Ấy ngày
hội tế Mẫu Vương/ Người sinh nòi giống Nam phương đó mà” thì cứ đến gần ngày mồng 5 tháng 5 dân gian lại nhắc nhau bằng câu ca dao:
“Tháng Năm nhớ tết Đoan Dương. Là ngày giỗ Mẹ Việt Thường Văn Lang”.
Tết Đoan Ngọ còn là ngày lễ thể hiện tính nhân văn giữa người với người,
sự biết ơn của con cháu với ông bà, cha mẹ, người bệnh với thày thuốc,
học trò với thày giáo nên có tục học trò đi tết thày, con rể đi tết bố
mẹ vợ… Trong dân gian có câu ca dao rằng: “
Mồng 5 ngày Tết không đáo đến cửa nhà thờ/ Còn hiếu trung chi nữa mà chờ rể, con”.
Dân gian còn cho rằng vào ngày này, các loài rắn đều lẩn trốn đi hết nên mới có câu thành ngữ “
len lét như rắn mồng 5”.
Vì sao Tết Đoan Ngọ còn gọi là Tết giết sâu bọ?
Với người Việt, tết Đoan Ngọ là thời điểm giữa năm, thời tiết chuyển mùa
nên dễ sinh bệnh dịch, do đó có các nghi thức trừ tà, tránh bệnh như
tắm nước lá mùi, treo cây ngải cứu trừ ma quỷ, đeo "bùa tui bùa túi",
nhuộm móng tay, móng chân rồi uống các nước giải độc (nấu từ lá ích mẫu,
vối, cối xay, gừng…), uống rượu xương bồ, ăn rượu nếp và các loại quả
có vị chua, chát để cho bệnh tật tiêu trừ, trùng độc, sâu bọ sẽ chết…
Cho nên tết này còn gọi là Tết giết sâu bọ, là một nghi thức nhằm cân
bằng âm dương.
Một số nghi thức trong tết Đoan Ngọ của người Việt cũng mang dấu ấn của
văn hóa nông nghiệp, có thể thấy qua một số tục lệ như tục khảo cây lấy
quả được tiến hành đúng giờ Ngọ (12 giờ trưa). Một người leo lên cây,
một người đứng dưới gốc cầm dao tra hỏi tại sao cây ra ít quả (hoặc
không ra quả), nếu cứ như vậy sẽ bị chặt hạ. Người trên cây giả giọng
van xin, hứa trong mùa tới sẽ ra thật nhiều quả. Sau đó người ở dưới hỏi
số lượng quả mà cây sẽ sinh trưởng, người phía trên đại diện cho cây
trả lời nhiều hay ít tùy theo loại cây và ước vọng của người trồng…
Đoan Ngọ là tết Ta hay Tàu?
Cho đến nay nhiều người vẫn nhầm lẫn Tết Đoan Ngọ có nguồn gốc từ Trung
Quốc và xuất phát từ việc tưởng nhớ đến cái chết của Khuất Nguyên, một
vị quan của nước Sở cách đây hơn 2.000 năm. Chính vì thế mà nhà thơ trào
phúng Hồ Trọng Hiếu (Tú Mỡ) từng viết rằng: “
Cái
cụ Khuất bên Tàu/ Chết từ hồi tam tổ/ Có quan hệ gì ta/ Mà sao phải ăn
giỗ/ Mồng 5 khỏe ăn càn/ Mồng 6 ốm nhăn nhó/ Có lỡ chết bỏ đời/ Thì lại
cho tại số”.
 |
| Bánh trôi bánh chay - một món ăn đặc trưng cho Tết Đoan Ngọ |
Ngay người Trung Quốc đến nay vẫn chưa thống nhất trong việc giải thích
nguồn gốc của ngày tết này, có người cho rằng một số lễ tết của Trung
Quốc như mồng 2/2 âm lịch (Lễ Đầu Rồng), mồng 5/5 (Tết Đoan Ngọ)… liên
quan đến sự sùng bái thiên văn thời nguyên thủy. Cụ thể là chòm sao
Thương long, vào ngày hạ chí mọc ở chính nam (thuộc dương vị) nên có tục
tế Thương long, đây là phát khởi của Tết Đoan Ngọ. Theo sách “
Các ngày lễ tết và sự bắt nguồn của các ngày lễ tết ở Trung Quốc”
cho biết, trước thời Tần, Hán thì ngày Tết Đoan Ngọ không cố định vào
ngày mồng 5/5 mà vào ngày hạ chí, ngày dương khí cực thịnh nên còn được
gọi là Tết Đoan Dương…
Thực ra Tết Đoan Ngọ có từ trước khi xảy ra câu chuyện của Khuất Nguyên,
và xuất phát từ văn hóa của cộng đồng người Bách Việt cổ mà người Lạc
Việt, tổ tiên của chúng ta là một bộ phận cấu thành của cộng đồng đó.
Chúng ta có thể thấy được điều này từ chính tên gọi của Tết Đoan Ngọ.
“Đoan” nghĩa là “nhất”, “Ngọ” được hiểu giữa trưa vì thế Tết Đoan Ngọ
thường được cử hành vào giữa trưa. Nếu theo thuyết âm dương ngũ hành thì
nước ta nằm ở phương Nam, vùng đất nóng nên “Ngọ” được xếp vào quẻ Ly,
thuộc hành Hỏa và trong một ngày thì dương khí cao nhất là giờ Ngọ (thời
điểm giữa ngày); trong một tháng, dương khí cao nhất vào những ngày
Ngọ, nhất là ngày Ngọ thượng tuần (đầu tháng). Trong một năm, dương khí
cao nhất vào tháng Ngọ (tháng giữa năm, tức tháng 5). Như vậy, dương khí
đạt cực điểm vào giờ Ngọ của ngày Ngọ đầu tiên trong tháng Ngọ, đây
chính là thời điểm giữa năm vì thế trong dân gian nó còn được gọi là Tết
giữa năm.
Điều thú vị là nếu xét theo âm lịch mà Việt Nam, Trung Quốc… vẫn đang sử
dụng như hiện nay thì giữa năm phải là một ngày của tháng 6 âm lịch chứ
không thể ngày là ngày mồng 5 tháng 5 được. Vì vậy nguồn gốc của ngày
giữa năm mồng 5 tháng 5 chính là theo một loại lịch cổ của người Bách
Việt được xây dựng trên cơ sở văn hóa nông nghiệp. Điều này hiện vẫn để
lại một số dấu tích như qua cách gọi tên tháng (Một, Chạp, Giêng, Hai…),
hay những từ chỉ ngày đầu tháng là “mồng” (mồng một, mồng hai…), ngày
giữa tháng là “rằm” (gần âm với ngôn ngữ một số dân tộc như “ranam”
(tiếng Chăm), “sạc klam” (Khmer), “Klam” (Bana)… đều chỉ ngày có đêm
trăng sáng nhất).
Lịch cổ của người Bách Việt còn thể hiện qua cách gọi bằng hệ đếm can
chi. Trái với những suy nghĩ quen thuộc cho rằng hệ can chi có nguồn gốc
từ Trung Quốc, nó lại có nguồn gốc từ phương nam nông nghiệp. Tên gọi
các con vật (hệ chi) trong tiếng Hán chỉ là từ phiên âm của những từ
trong nền văn hóa phương nam. Ví dụ trong tiếng Chứt, tiếng Mường (những
ngôn ngữ gần với tiếng Việt nhất) “sửu” được gọi là “klưu”, “tlưu”… Nếu
một ngày được bắt đầu từ giờ Tý (từ 23 đêm đến 1 giờ sáng) là thời điểm
lạnh nhất và đến giờ Ngọ (giữa ngày) là thời điểm nóng nhất thì theo
lịch cổ của người Bách Việt một năm bắt đầu từ tháng Tý (tháng lạnh
nhất) và đến giữa năm là tháng Ngọ (tháng nóng nhất). Nóng là thuộc về
dương nên Tết Đoan Ngọ được gọi là Đoan Dương (tết cực nóng).
Tháng Tý được nhắc đến ở trên là ứng vào tháng 11 theo âm lịch mà chúng
ta hiện nay đang sử dụng. Nhưng nếu theo cách tính loại lịch của người
Bách Việt thì tháng này gọi là tháng Một, tháng 12 âm lịch gọi là tháng
Chạp, tháng 1 âm lịch gọi là tháng Giêng… Cách gọi này của người Việt cổ
vẫn còn được sử dụng trong dân gian và theo cách tính của loại lịch này
thì ngày Tết Đoan Ngọ mồng 5/5 mới đúng là ngày giữa năm, ngày nóng
nhất trong năm.
Nếu theo cách tính của âm lịch mà chúng ta và một số nước như Trung
Quốc, Hàn Quốc… đang dùng hiện nay thì tháng đầu năm là tháng Dần (tháng
1 âm lịch). Như vậy đến giữa năm phải là tháng Mùi (tháng 6 âm lịch)
chứ không phải là tháng Ngọ như lịch của người Bách Việt. Do đó nói Tết
Đoan Ngọ có nguồn gốc từ văn minh Bách Việt mới chính xác.
Cách tính năm theo lịch cổ của người Bách Việt còn lưu lại dấu vết ít nhiều cho đến thời kỳ sau này. Ví dụ theo sách
Đại Nam nhất thống chí
thì đến đầu thế kỷ XIX người dân ở Bất Bạt (nay thuộc Ba Vì, Hà Nội),
Mỹ Lương (nay thuộc huyện Chương Mỹ, Hà Nội) “hàng năm lấy tháng 11 làm
tháng đầu năm, hằng tháng lấy ngày mồng 2 làm ngày đầu tháng, gọi là
tháng lui, ngày tiến”. Một số dân tộc ít người cũng theo cách tích lịch
cổ xưa, như theo lịch của đồng bào Khơ Mú, năm mới bắt đầu từ tháng 11
âm lịch, sớm hơn năm mới của người Việt 2 tháng… Đó chính là những dấu
vết còn lại của hệ thống lịch của cộng đồng người Bách Việt. Có theo
cách tính này thì mới có thể thấy rõ được nguồn gốc của Tết Đoan Ngọ,
Tết giữa năm, Tết nóng nhất…
Lê Thái Dũng