Uống bát thuốc Đạo
Pháp,
sẽ không còn tuổi
tác nữa, sẽ vượt sang bên kia cái chết,
và sẽ khơi động và
quán thấy được sự thật,
Này các tỳ kheo, đấy
là cách giúp cho hết khát,
và sẽ giải thoát khỏi
cái khát.
Đức Phật
Lời giới thiệu của người dịch:
Trong một quyển sách nhỏ mang tựa đề "Phật Giáo nhập môn" (ABC du Bouddhisme, nhà xuất bản
Grancher, 2008), tác giả Fabrice Midal đã dành một chương để trình bày về vấn đề
Đạo Đức và các Giới Luật trong Phật Giáo. "Tam giới" hay "ngũ giới"
là những gì khá sơ đẳng và "quen thuộc" ít nhất là đối với những người
tu tập đang bước trên Con Đường, thế nhưng dưới ngòi bút của Fabrice Midal
chúng ta cũng sẽ khám phá ra một vài góc nhìn thật mới lạ. Dưới đây là phần
chuyển ngữ toàn bộ chương III (tr. 43-59) của quyển sách, trình bày về chủ đề này.
Người dịch cũng xin mạn phép được ghép thêm một vài lời ghi chú với hy vọng nhằm
giúp người đọc dễ theo dõi hơn ý của một vài câu trong bản gốc. Các ghi chú này
sẽ được trình bày bằng chữ nghiêng và được đặt trong hai dấu ngoặc.
*****
Phật Giáo có khuyến khích đạo đức hay không, và nếu
có thì các nguyên tắc của đạo đức ấy là gì?
Câu hỏi
trên đây có vẻ thật đơn giản thế nhưng thực ra thì vô cùng phức tạp. Vậy trước
hết theo chúng ta thì đạo đức là gì ?
Đối với cơ
sở triết học siêu hình Tây Phương cũng như đối với các tôn giáo dựa vào Kinh Thánh
thì đạo đức là sự tùng phục các tiêu chuẩn mang tính cách siêu nhiên, chẳng hạn
như về cái xấu hay cái tốt do Thượng Đế quy định hay là do lý trí áp đặt.
Phật Giáo
không hề chủ trương một khái niệm nào tương tự như thế.
Thật ra có
thể nói đấy là cách giúp chúng ta biết cư
xử một cách đúng đắn. Các lời kinh trong
Phật Giáo không phải là các giới luật được thiết đặt sẵn hay các sắc luật ghi
trên các tấm bảng biểu trưng cho luật pháp (ý muốn nói đến các tấm bảng bằng đá ghi khắc luật pháp của
các tôn giáo dựa vào Kinh Thánh). Các lời dạy của Đức Phật không phải
là những phán lệnh của một vị Trời độc tôn, bất biến, toàn năng và sáng tạo ra
tất cả. Luân lý Phật Giáo hoàn toàn độc lập với bất cứ một ý chí tối thượng hay
một cách hành xử thiêng liêng nào. Luân lý Phật Giáo được xây dựng dựa vào sự quan
sát phương cách mà chúng ta đang sống, và mỗi con người trong chúng ta đều có
thể làm được việc ấy (có nghĩa là mỗi người trong chúng ta phải tự nhìn lại mình,
quán xét hành động của chính mình và tạo cho mình một cách hành xử phù hợp với
luân thường đạo lý).
Theo một
cách hiểu nào đó, nếu xem Phật Giáo như là một thứ giáo điều (doctrine)
thì tức khắc chúng ta sẽ phải đối đầu với một sự bế tắc không lối thoát (nếu xem Phật Giáo
là một giáo thuyết với các giáo lệnh được quy định sẵn, thì luân lý Phật Giáo
không thể mang tính cách tự nguyện được, vì đấy sẽ là một sự nghịch lý).
Vậy thì có một hình thức Phật Giáo chính thống hay nguyên thủy nào tương tự như Ki-tô Giáo hoặc Hồi Giáo hay không?
Nhất định
là không!
Điểm then
chốt chính là chỗ đó. Nếu Phật Giáo trở thành một giáo thuyết với các lề luật và
quy tắc được quy định sẵn, thì đấy sẽ là cách mà Phật Giáo tự chối bỏ mình. Chúng
ta (những người
Phật Giáo) không nên tìm kiếm một nền tảng đạo đức dưới hình thức
giáo điều để theo đó mà nhắm mắt tuân thủ. Chúng ta phải tự quán xét xem mình đang
làm gì, đang mong ước điều gì và đang sống như thế nào...
Đạo đức chỉ
có thể phát sinh từ đáy lòng của mỗi con người nhằm giúp chúng ta hòa nhập một
cách tuyệt đối với một thực tại đúng như thế, bằng một sự mở rộng thật kiên quyết
của lòng mình.
Những lời mà
Đức Phật đã nói lên sở dĩ luôn giữ được sự sinh động cho đến ngày nay cũng vì đấy
là những lời dành cho chúng ta, bảo vệ chúng ta và khiến cho chúng ta phải xúc
động (những lời
khuyên bảo của Đức Phật vang lên trong lòng mình khiến cho mình phải xúc động
thì cũng chẳng khác gì như Đức Phật đang dạy bảo mình, khuyên nhủ con tim của chính
mình trong ngày hôm nay và trong những giây phút này, và đấy chính là sự sống động
trong những lời giáo huấn của Đức Phật. Sự sống động đó chính là căn bản của Đạo
Đức Phật Giáo, và nhất thiết đấy không phải là một cơ cấu luân lý áp đặt, mang
tính cách tuyệt đối và bất di dịch). Nếu nhìn theo góc cạnh đó thì
nhất định sẽ không có gì phi lý hơn là cách cố tình thiết lập một căn bản lý
thuyết nhằm dựa vào đó để tạo dựng một nền móng đạo đức Phật Giáo.
Tất cả các
vấn đề đạo đức mà thế giới Tây Phương thường mang ra tranh cãi - chẳng hạn như
các vấn đề tình dục (đồng tính luyến ái, bao cao-su, thuốc ngừa thai, v.v...),
tự tử, gây chết bằng các phương tiện y khoa để tránh đau đớn (euthanasia),
các thái độ hành xử trong xã hội (comportement social / social behavior)... -
không mang cùng ý nghĩa với tinh thần Phật Giáo (các xã hội Đông Phương ngày nay thật ra cũng
đã bị thu hút bởi các giá trị vật chất của thế giới Tây Phương và cũng ôm luôn
cả các vấn đề đạo đức không lối thoát và đôi khi rất phi lý mà không hề hay biết).
Động cơ thúc đẩy và sự cảnh giác trong tâm thức của mỗi cá nhân con người nhằm ứng
xử với từng bối cảnh cá biệt xảy ra vào một thời điểm nhất định, sẽ quan trọng
hơn nhiều so với cách chỉ biết tìm kiếm một giải pháp bất di dịch. Phật Giáo không
phải chỉ biết nhấn mạnh đến tính cách tương đối của mọi hiện tượng (tính cách vô thường
và ảo giác của mọi hiện tượng biểu trưng cho một sự thật tương đối) mà
còn nêu cao giá trị cá biệt nơi mỗi con người trong từng tình huống. Đối với
Phật Giáo thì luân lý chỉ mang tính cách tạm thời và chắp vá, luôn tìm cách để
thích ứng với chuỗi dài lôi kéo bất tận giữa hành động và hậu quả. Thật thế, nếu
tìm cách cụ thể hóa cái chuỗi dài liên kết đó để biến nó trở thành một thứ gì cứng
nhắc thì quả thật đấy sẽ chỉ là một chuyện hoài công.
Trên đây là
những gì cho thấy Đức Phật khác hẳn với các vị sáng lập ra các tôn giáo khác. Moses
(vị sáng lập ra
Do Thái Giáo) cho khắc Luật Pháp vào một tấm đá và dân tộc của Ngài
phải theo đó mà tuân thủ, nếu vi phạm vào đấy thì sẽ bị Trời trừng phạt (xin ghi chú thêm là
tác giả lớn lên trong một gia đình Do Thái Giáo). Toàn bộ tập thể xã
hội phải trung thành với Luật Pháp đó.
Viễn ảnh mà
Đức Phật mở ra thì lại hoàn toàn khác hẳn. Đức Phật đã làm gương cho chúng ta noi
theo để tự nhìn lại mình và biến cải lấy mình.
Đạo đức Phật Giáo luôn gắn liền với thiền định như
thế nào?
Muốn thấu
triệt ý nghĩa của đạo đức Phật Giáo là gì thì nhất thiết phải ý thức được là nền
tảng đạo đức đó không thể tách rời ra khỏi thiền định, tức có nghĩa là chúng ta
phải hành xử như thế nào để giữ cho sự an bình luôn sinh động trong con tim của
mình.
Đối với
chúng ta (những
người Tây Phương) thì luân lý giữ vai trò quy định các lề lối hành xử
mà chúng ta phải noi theo. Thế nhưng trên phương diện thực hành thì lại không hề
bảo cho chúng ta biết là phải làm như thế nào. Chẳng hạn như dạy cho trẻ con và
lứa tuổi vị thanh niên phải tuân thủ một số các quy tắc nào đó, thế nhưng lại
không giải thích cho chúng hiểu là sự tuân thủ đó nhất thiết phải phát xuất từ chính
nội tâm của chúng (thí dụ chúng ta dạy bảo trẻ con không được giết hại thú vật, thế nhưng lại
không giải thích cho chúng hiểu đấy là cách giúp chúng biết kính trọng và yêu
thương sự sống, và đấy cũng là cách tập cho chúng biết phát động tinh thần bất
bạo động).
Chúng ta (những người Tây
Phương) không hề ý thức được là chúng ta chỉ biết quan tâm đến khía
cạnh lý thuyết của đạo đức để nhằm phân biệt nó với thực hành, và đối với phần thực
hành thì chúng ta lại chỉ xem đấy là cách ứng dụng các nguyên tắc đã được thiết
đặt từ trước bằng lý trí (tức là lý thuyết).
Sự tách rời
đó hoàn toàn xa lạ đối với Phật Giáo. Bởi vì theo quan điểm của Phật Giáo thì bất
cứ một tư duy nào không phát sinh từ kinh nghiệm cảm nhận của con người tại nơi
này và trong giây phút này đều nhất thiết chỉ là một thứ tư duy lạc hướng (rơi ra ngoài hiện
thực và mất hết giá trị thiết thực của nó). Con đường của Đức Phật cho
biết rằng chúng ta luôn bị che khuất bởi các dấu vết lưu lại từ các sự tin tưởng
quả quyết và các niềm tin sẵn có của mình. Tìm cách thoát ra khỏi những thứ ấy
- thì đấy mới là một thứ tư duy sinh động! Trên phương diện ứng dụng nếu tư duy
ấy không đủ sáng suốt hầu giúp chúng ta đối phó với một cảnh huống xảy ra thì tư
duy ấy cũng sẽ chỉ là một thứ tư duy mù quáng và vô hiệu lực (thoát ra khỏi những
sự quyết đoán và các niềm tin sẵn có mới có thể mang lại cho mình những tư duy
sinh động - tức là sự tự do - thế nhưng các tư duy tự do đó nếu không hòa nhập
được với các kinh nghiệm cảm nhận của chúng ta trước hiện thực nhằm giúp chúng
ta ứng xử một cách thích nghi với mọi cảnh huống xảy ra thì các tư duy ấy dù là
tự do nhưng cũng chỉ là các tư duy mù quáng và rời xa hiện thực).
Đối với Đức
Phật thì dù cho ta có hành động phù hợp với luân lý đi nữa thế nhưng nếu trong
lòng mang đầy oán hận và lo sợ thì đấy không phải là một hành động đạo đức đích
thật (dù bên
ngoài là một hành động đạo đức thế nhưng sự oán hận và lo sợ trong lòng sẽ in đậm
dấu vết trên dòng tri thức của mình để tạo ra nghiệp không tốt lành cho chính mình).
Trái lại, đôi khi cũng cần phải hành động một cách thô bạo, bất chấp các tiêu
chuẩn luân lý thông thuờng hầu có thể đáp ứng một cách thích đáng hơn với một cảnh
huống xảy ra (thí
dụ như phản kháng thật quyết liệt nhằm chận đứng một hành động hung bạo để bảo
vệ sự công bằng và nhân đạo, hoặc để che chở cho một chúng sinh đang bị lâm
nguy chẳng hạn).
Vậy thì có những khác biệt nào giữa các giới luật
đạo đức Phật Giáo và các phán lệnh bất di dịch của luân lý Tây Phương, chẳng hạn
như những gì đã được triết gia Kant nêu lên và đã ăn sâu vào đời sống trong xã
hội phương Tây?
Đạo đức Phật
Giáo gồm có năm giới luật, và trong số này thì ba giới luật đầu tiên mang tầm
quan trọng lớn hơn so với hai giới luật sau cùng.
Năm giới luật
ấy như sau:
- Tránh
không giết hại các sinh vật có giác cảm
- Tránh
không trộm cắp
- Tránh
không giao du tính dục gây ra phương hại
- Tránh
không nói dối, không ăn nói ba hoa vô tích sự hay là nói những lời vu khống
- Tránh
không dùng những chất độc hại
Đạo đức Phật
Giáo không đặc biệt chủ ý cấm đoán bất cứ một thứ gì và cũng không bắt buộc phải
giữ một thái độ nhất định nào, mà đúng hơn chỉ khuyên chúng ta phải tránh một số thái độ hành xử nào đó.
Các giới luật đạo đức Phật Giáo không phải là các phán lệnh mang tính cách tuyệt
đối và được thiết lập dựa vào lý trí, và theo quan điểm của Kant (một triết gia người
Đức,1724-1804, sáng lập ra thuyết "lý tưởng siêu nhiên" -
transcendental idealism) thì các phán lệnh ấy đồng thời cũng là các bổn
phận mang tính cách thực dụng và có giá trị toàn cầu. Trái lại các giới luật đạo
đức Phật Giáo thì chỉ là các chuẩn mực được thiết đặt dựa vào sự quan sát về cuộc
sống con người. Theo Đức Phật thì con người cần phải biến cải tâm thức mình
tương tự như một nhà thể thao phải luyện tập cơ thể. Động cơ thúc đẩy chúng ta trong
quyết tâm đó chính là lòng mong muốn sao cho mình ngày càng biết xử thế một
cách nhân bản hơn trước mọi cảnh huống và trong từng giây phút một. Sự quyết
tâm đó chỉ có thể xuất phát từ nơi con người của chúng ta trong sự toàn vẹn của
nó - không phải chỉ dựa vào các cách suy nghĩ đạo đức, vào lý trí hay luân lý
là đủ.
Hầu hết những
người bước theo con đường Phật Giáo đều tự nguyện tuân thủ ba giới luật đầu
tiên, hoặc tất cả năm giới luật, hoặc có thể là nhiều hơn. Họ chọn một thời điểm
nhất định nào đó trong ngày để ôn lại các giới luật phải giữ (chẳng hạn như trước
khi đi ngủ, vào buổi sáng khi thức dậy... phải dành ra vài phút để nhớ đến các
giới luật mà mình quyết tâm tuân thủ).
Tránh không sát sinh có nghĩa là gì?
Không sát
sinh có nghĩa là không được phép tước đoạt sự sống của bất cứ một sinh vật nào.
Sát nhân tất nhiên phải bị cấm đoán (không thể chấp nhận án tử hình trong một quốc gia thấm nhuần
Phật Giáo) thế nhưng sự cấm đoán đó cũng phải được tôn trọng đối với
tất cả sinh vật từ các loài sinh vật có vú, cho đến chim chóc, cá và cả các loại
côn trùng. Đối với Phật Giáo, sự sống của tất cả các loài sinh vật có giác cảm
nhận biết được khổ đau đều phải được tôn trọng. Chúng ta không được phép gây ra
đau đớn cho bất cứ một sinh vật nào.
Đối với Đức
Phật, sát sinh có nghĩa là cố tình tước
đoạt sự sống của một chúng sinh. Người tu hành phải tuân thủ một số giới luật do
chính Đức Phật đưa ra, và hơn thế nữa Ngài còn giải thích thật rõ ràng thế nào
là một hành động sát sinh:
- [Trước hết] phải có một sinh vật (sự hiện hữu đích thật của một chúng sinh bên
ngoài tâm thức)
- Chúng ta nhận
biết là có một sinh vật (sự xuất hiện của một đối tượng bên trong tâm thức)
- Chúng ta
phát lộ ý định sát sinh (tác ý xuất hiện trong tâm thức)
- Chúng ta giết
con vật bằng cách sử dụng một phương pháp nào đó (tác ý chuyển thành hành động)
Sở dĩ Đức
Phật phân tích quá trình trên đây là để nhấn mạnh đến vai trò của xung năng bên
trong tâm thức thúc đẩy chúng ta hành động. Đấy là cách nhắc nhở chúng ta luôn
phải gia tăng sự cảnh giác, và phải hiểu rằng một con côn trùng cũng là một
sinh vật có giác cảm (être sentant, être sensible / sensitive being / một chúng
sinh biết đau đớn. Một vài kinh sách tiếng Việt dịch chữ này từ tiếng Hán là
"chúng sinh hữu tình" (?), thì đấy là một cách dịch không đúng nghĩa)
do đó chúng ta không được phép tước đoạt sự sống của nó; và nếu ý thức được như
thế thì đấy cũng sẽ đã là một cách tu tập. Nếu trông thấy một con côn trùng bò đến
gần mình (hay
bám vào người mình) thì đấy cũng không phải là một lý do để mà đương
nhiên giết nó. Tránh không giết nó sẽ giúp chúng ta ý thức được một cách thật
minh bạch là chúng ta vừa phát động được cả một cơ cấu vận hành (trong tâm thức
mình) giúp mình không gây ra khổ đau, và hơn nữa còn giúp mình không
áp đặt uy quyền của mình lên bất cứ một thứ gì.
Sát sinh là
một hành động vô cùng hung bạo vì đấy là một hành động hủy diệt hiện thực (sự sống của một
sinh vật cũng là thành phần của hiện thực và trong cái hiện thực đó cũng có sự
sống của chính mình). Trong khi đó con đường của Đức Phật lại là
cách phải biết đón nhận hiện thực đúng như thế (tức trong sự toàn vẹn của nó).
Tại sao lại không được trộm cắp?
Đức Phật dạy
chúng ta không được lấy bất cứ gì mà người khác không cho mình.
Hành động
nghe người khác nói cũng đã là một cách cho thấy chúng ta đang tiếp nhận rất
nhiều thứ không thuộc của mình, tuy rằng không mấy khi chúng ta ý thức được điều
ấy. Đấy là cách mà chúng ta thường vơ quàng nhiều thứ thuộc vào lãnh vực tình cảm
và xem đấy là sở hữu của chính mình, đấy chẳng qua cũng vì chúng ta bị thúc đẩy
bởi các thứ ham muốn dưới các hình thức tình cảm mà mình đang thiếu thốn hay
không có
Con đường của
Đức Phật khuyên chúng ta nên can đảm nhìn thẳng vào các thứ cảm tính ấy để hiểu
rằng chúng phát sinh từ một sự thiếu tự tin thật phi lý (chúng ta cần đến một số xúc cảm yêu thương chẳng
hạn và chúng ta tìm cách ôm lấy những thứ ấy từ bên ngoài để bù đắp cho sự thiếu
thốn của mình, và sở dĩ chúng ta thiếu thốn chẳng qua cũng vì chúng ta đánh mất
sự tự tin nơi mình).
Trên con đường
tu tập thì sự viên mãn (plénitude / fullness, fulfillment / sự phong phú và tròn đầy)
không hề lệ thuộc vào những thứ vụn vặt mà chúng ta cứ muốn vơ vét để làm của
riêng. Sự viên mãn phát sinh từ cách phát lộ sự tự tin nơi nhân phẩm của chính mình.
Nên tuân theo quy tắc ấy, đấy là một phương tiện giúp tái tạo lại nhân phẩm của
mình và để tôn vinh nó. (Giới luật liên quan đến hành động trộm cắp quả cũng không
quá khó để hiểu nếu vật ăn cắp là một hiện vật nào đó. Có lẽ vì thế mà tác giả
không cần phải giải thích dông dài về sự kiện này mà chỉ nêu lên một hình thức
"ăn cắp" hay "vơ vét" tinh tế hơn trên phương diện tình cảm
hay tâm lý, tức là một sự chiếm đoạt những thứ xúc cảm hay tình cảm mà mình cảm
thấy "thiếu thốn". Sự chiếm giữ hay ôm quàng đó sẽ hiển hiện dưới
hình thức tác ý, và đấy chính là những gì sẽ lưu lại các vết hằn sâu đậm trên
dòng tri thức của mình. Nói cách khác thì đấy là cách tạo ra "nghiệp"
tồn lưu trên dòng chảy liên tục của tri thức để buộc mình vào vòng luân hồi. Vì
thế không những chỉ phải tránh không được phát lộ các tác ý tham lam khiến cho
mình nhìn chằm chằm vào một vật thể nào đó, mà còn phải cảnh giác trước những sự
"vơ vét" mang hình thức xúc cảm hay tình cảm tức là các thể dạng tâm
lý hiển lộ trong tâm thức mình. Đấy chính là cách tinh khiết hóa tâm thức và
con tim của mình giúp cho mình tự tin hơn nơi nhân phẩm của chính mình. Nhờ đó
tâm thức và con tim mình cũng sẽ trở nên tròn đầy và phong phú hơn, và sự giàu
có đó sẽ khiến cho mình cảm thấy sẵn sàng hiến dâng bằng hai tay những gì mà mình
có trong tim khi trông thấy những người khác đang thiếu thốn. Hơn nữa sự tròn đầy
đó trong lòng mình cũng sẽ giúp cho mình nhận thấy là không còn có gì bên ngoài
đáng để cho mình vơ vét nữa dù đấy là một vật thể hay một thứ tình cảm nào cũng
thế).
Tránh không phạm vào các giao du tính dục gây ra
phương hại có nghĩa là gì, và tại sao lại phải tuân thủ giới luật ấy?
Tùy theo từng
học phái mà vấn đề tính dục kém đạo đức được hiểu khác nhau, tuy nhiên thông
thường thì đấy có nghĩa là một hành vi tính dục gây ra khổ đau. Hiểu một cách bao
quát hơn nữa thì tính dục kém đạo đức có nghĩa là một hành vi tính dục không
kính trọng người khác, không nhằm tạo ra một mối liên hệ thật sự nào với người ấy
và cũng không cần biết đến các hậu quả xảy ra. Đấy là một hành vi làm phương hại đến sự hiện
hữu thiêng liêng của Đức Phật trong lòng mình, và không khơi động được sự chú
tâm cho chính mình.
Tại sao phải luôn giữ cách hành xử đạo đức?
Một số học
phái triển khai nhiều phương cách suy luận thật tinh tế nhằm khuyến khích con
người nên thực thi một thái độ hành xử đạo đức, và nếu dựa vào cách phát biểu
chung trong kinh sách Phật Giáo thì có thể gọi đấy là cách giữ gìn không được gây
ra khổ đau cho người khác.
Trong một
xã hội Phật Giáo mối quan tâm lớn nhất là phải ý thức được rằng một hành động phương
hại - chẳng hạn như sát sinh, hãm hiếp, ăn cắp, nói dối, phỉ báng - đương nhiên
sẽ mang lại những hậu quả tiêu cực bóp ngạt và nhận chìm chúng ta trong khổ
đau. Hận thù đưa đến hận thù. Hung bạo kéo theo hung bạo.
Ở một cấp bậc
sâu xa hơn và cũng thật hết sức dễ hiểu là nếu biết chọn cho mình một thái độ
hành xử đạo đức thì đấy cũng là cách giúp mình trở về với chính mình. Vi phạm
vào các hành động đáng hổ thẹn trái lại chỉ khiến cho mình rời xa khỏi chính
mình, tách ra khỏi sự sống của chính mình. Quả cũng lạ, trong ngôn ngữ Pháp chữ
độc ác (méchant / nasty, evil.../ hung ác, biển lận,
xấu xa...) mang một ý nghĩa rất là Phật Giáo tức có nghĩa là "rơi
vào sự sai lầm" (mal chu / falling into the wrong). Qua cách diễn
đạt theo ngôn ngữ Pháp thì người ta không cố tình độc ác mà chỉ vì "rơi
vào sự sai lầm". Vì thế độc ác là một thái độ hành xử thuộc bên ngoài
chúng ta và bên ngoài cả nguyện vọng của chính mình. Nếu không luyện tập thiền
định thật kiên trì thì quả hết sức khó cho chúng ta giữ cho con tim mình không vướng
vào sự ganh tị, hận thù và oán giận. Trong khi đó thì những gì hiển nhiên nhất
mà chúng ta phải tạo ra cho mình lại chính là hạnh phúc.
Người Phật Giáo nhìn vấn đề tính dục như thế nào,
có sự nghi kỵ nào đối với vấn đề này giống như đối với các tôn giáo dựa vào
Kinh Thánh hay không?
Dưới nhãn
quan của Phật Giáo thì vấn đề tính dục không phải là một tội lỗi. Chỉ cần phải
thận trọng thế thôi, đấy chẳng qua là vì nó rất dễ đưa đến một tình trạng mù
quáng khá lạ lùng (bị thúc đẩy bởi xung năng của nghiệp và bị chi phối bởi bản năng truyền
giống khiến ta có thể rơi vào một tình trang si mê và say đắm - giống như bị
sét đánh - không còn đủ sáng suốt để cân nhắc hay suy nghĩ gì nữa). Cảnh
giác trước sự ham muốn tính dục và không biến nó trở thành một thứ xung năng đơn
thuần chỉ nhằm để kích động mình, chính là một cách tu tập lành mạnh, tươi tắn và
thật cần thiết.
Phật Giáo nhìn vấn đề đồng tính luyến ái như thế
nào?
Ai lại chẳng
biết vấn đề đồng tính luyến ái xưa như trái đất, thế nhưng không hề thấy có một
trang kinh sách nào đề cập đến vấn đề này. Sự giao du tính dục giữa hai người có
cùng một giới tính hay không thì cũng không phải là một lý do để vin vào đó mà phán
đoán là hành vi tính dục của họ có đúng đắn hay không. Xúc cảm và sự chủ tâm của
họ mới là các tiêu chuẩn giúp để đánh giá hành vi của họ. Điều thiết yếu nhất là
không được gây ra khổ đau cho người khác.
Trên dòng lịch
sử Phật Giáo người ta thấy phát sinh nhiều quan điểm khá khác biệt nhau.
Tại Nhật Bản,
đồng tính luyến ái được cho phép ngay cả bên trong các tu viện, đôi khi còn được
tổ chức dưới hình thức nghi lễ nữa. Các nhà sư thường xuất thân từ giới quý tộc
hay võ biền, và trong các giới này thì đồng tính luyến ái được xem là một hình
thức văn hóa tao nhã và đặc biệt được quý trọng, không như là sự giao hợp hạ cấp
giữa người nam và nữ.
Phần đông trong
các xã hội bảo thủ, chẳng hạn như Trung Quốc thì đồng tính luyến ái bị lên án vì
đấy là một sự tuyệt tự, không sinh con đẻ cái để nối dõi tông đường - tức là không
có con cháu để thờ cúng ông bà và lưu truyền dòng họ.
Đồng tính luyến
ái trước đây từng bị cấm đoán thật gắt gao trong xã hội Tây Tạng. Một số các vị
thầy ngày nay vẫn còn tiếp tục giữ đúng theo quan điểm đã được nêu lên trong rất
nhiều kinh sách Tây Tạng, cho rằng "các cơ quan sinh dục là để giúp vào việc
sinh sản giữa hai thành phần nam và nữ giới; và theo quan điểm Phật Giáo thì mọi
hình thức lệch lạc đều không thể chấp nhận được". Quả thật hết sức ngạc
nhiên khi thấy các lời phát biểu mang tính cách "sinh học hóa" như trên
đây lại được thốt ra từ miệng của các vị thầy thuộc lãnh vực tâm linh (rất có thể quan điểm
của các vị thầy trên đây đã chịu ảnh hưởng gián tiếp bởi một trong các khái niệm
chủ yếu nhất của Phật Giáo Tây Tạng là sự kết hợp bất khả phân giữa từ bi và
trí tuệ, và sự kết hợp này thì lại thường được biểu trưng bằng hình ảnh kết hợp
giữa nam tính và nữ tính, do đó một số các vị thầy "bảo thủ" luôn muốn
bảo vệ hình ảnh "cổ truyền" này và không muốn cho nó bị sứt mẻ).
Tuy nhiên
cũng có các vị thầy Tây Tạng khác cho rằng đồng tính luyến ái chẳng là vấn đề
gì cả - những gì chủ yếu hơn là phải thành thật và biết kính trọng lẫn nhau
trong sự giao du, đấy mới đích thật là các tiêu chuẩn để đánh giá một hành vi
tính dục có chính đáng hay không.
Tóm lại mỗi
người tự nhìn ra cửa nhà mình để xem có phải đúng giữa trưa hay không (câu tục ngữ này của
Pháp có nghĩa là xét đoán một thứ gì hay một sự kiện nào đó tùy theo quan điểm
riêng của mình).
Ở phương
Tây thì lại khác, chúng ta phải tự vấn xem có nên ngả theo khuynh hướng thù
ghét đồng tính luyến ái (homophobie / homophobia) hay không, một thứ khuynh hướng
luôn đi đôi với chủ nghĩa tôn thờ nam giới (machisme / male chauvinism) thật cực
đoan của một vài dân tộc Á Châu (ý của câu này vô cùng khúc triết nếu không muốn nói là rất
khó để thấu triệt: có thể tác giả muốn nói lên là đồng tính luyến ái chủ trương
sự bình đẳng tuyệt đối trên phương diện giới tính - tức nam và nam, nữ và nữ - trong
khi đó thì sự thù ghét đồng tính luyến ái là một hình thức gián tiếp chủ trương
ngược lại, tức là trọng nam khinh nữ, và đấy là một tình trạng lạc hậu mà người
Tây Phương phải nên tự vấn trước khi ngả theo khuynh hướng thù ghét đồng tính luyến
ái).
Chúng ta (những người Phật
Giáo) nào có bổn phận phải sửa đổi các giới luật đạo đức Phật Giáo
và chỉ trích các thành kiến lâu đời mà theo chúng ta thì ngày nay không thể nào
còn chấp nhận được? Phải chăng chúng ta cũng không hề có nghĩa vụ phải chấp nhận
các điều ấy, mà theo chúng ta thì ngày nay không còn phù hợp với những lời giáo
huấn của Đức Phật nữa, dù cho các điều ấy được khẳng định bởi các cấp lãnh đạo
uy tín? (ý của câu
này lại còn khúc triết hơn cả ý của câu trên đây. Trước hết nên ghi nhận tác giả
là người Tây Phương, viết cho người Tây Phương, trong bối cảnh của xã hội Tây
Phương dưới áp lực nặng nề của xu hướng thù ghét đồng tính luyến ái, và áp lực
đó là những gì phát sinh từ căn bản tín ngưỡng lâu đời của họ. Phần lớn những
người Tây Phương bảo thủ cảm thấy mình có bổn phận phải chống lại đồng tính luyến
ái vì "tệ nạn" này đi ngược lại với những nguyên tắc căn bản trong
các truyền thống tín ngưỡng lâu đời của họ.
Trong khi đó thì những người Phật
Giáo có một thái độ phóng khoáng hơn, họ không hề có trách nhiệm phải sửa đổi đạo
đức Phật Giáo nhằm thích ứng với bối cảnh ngày nay, họ cũng không có bổn phận
phải chấp nhận những điều mà theo họ thì ngày nay không còn phù hợp với những lời
giáo huấn của Đức Phật, dù rằng các điều ấy là do các "cấp lãnh đạo uy tín"
buộc họ phải chấp nhận.
Đối với Phật Giáo thì đồng tính luyến
ái là một hiện tượng tương tự như muôn ngàn hiện tượng khác trong vũ trụ. Nếu nhìn
dưới một góc cạnh giới hạn hơn thì đấy là một hiện tượng xã hội tương tự như
các hiện tượng xã hội khác, và nếu đặt hiện tượng đó vào một lãnh vực thu hẹp
hơn nữa thì đấy là nghiệp của một cá thể. Đã nói đến nghiệp thì phải hiểu rằng
đấy không phải là một hình phạt, một định mệnh, cũng không biểu trưng cho một
thứ tội lỗi nào cả.
Người ta thường hiểu sai một cách
máy móc rằng nghiệp là một thứ hậu quả mang tính cách tiêu cực, tương tự như một
hình phạt mà một cá thể phải gánh chịu. Thế nhưng nghĩa từ chương của nghiệp là
"hành động" (karma), và ý nghĩa sâu xa nhất của nó cũng là "hành
động". Nếu đã là một "hành động" thì nó luôn hàm chứa ý nghĩa của
một sự tự do nào đó. Tương tự như thế thì đồng tính luyến ái cũng mang một khía
cạnh tự do nào đó, một cá thể "tự do" nhận lãnh hậu quả mang lại từ hành
động của mình và đồng thời cũng "tự do" tạo ra nghiệp cho mình bằng
các hành động của chính mình. Tóm lại theo quan điểm Phật Giáo thì không có một
giới luật hay một quy tắc nào nhằm lên án đồng tính luyến ái như là một sự sai
lầm trầm trọng, một thứ tội lỗi mà người vi phạm phải bị gạt ra bên lề xã hội.
Đồng tính luyến ái cũng xuất hiện trong
các xã hội Á Châu tương tự như trong các quốc gia Tây Phương thế nhưng với ít
nhiều kín đáo và có vẻ khá bình thường. Trái lại trong các quốc gia Tây Phương thì
đồng tính luyến ái lại là một vấn đề thật gai góc, hàng trăm ngàn cho đến hàng
triệu người biểu tình hàng năm tại khắp các thành phố lớn để đòi hỏi quyền sống,
nhân phẩm, cũng như sự bình đẳng của họ trong xã hội và trước pháp luật.
Các xã hội Tây Phương chủ trương tự do
cá nhân tuyệt đối, thế nhưng trên phương diện "đạo lý" thì lại chịu ảnh
hưởng quá nặng nề bởi các truyền thống tín ngưỡng lâu đời, luôn tìm cách lên án
một số hành vi mang tính cách hoàn toàn thuộc vào lãnh vực cá nhân (ngừa thai,
đồng tính luyến ái, bao cao-su...). Đấy chính là lý đo đưa đến một sự mâu thuẫn
và nghịch lý thật nan giải. Thật ra thì cái "của ấy" là của riêng của
mỗi người, sử dụng nó như thế nào hay là không sử dụng nó, ấy là cái quyền tự
do của từng người. Vai trò của đạo đức là phải tự đặt mình vào một vị thế cao
hơn để hướng vào sự an vui và hài hòa trong xã hội, không nên rình mò những
chuyện ấy để mà lên án, vì đấy chỉ là một hình thức đạo đức lạc hướng.
Đối với người Phật Giáo thì nên nhìn
vào vấn đề tính dục nói chung - dưới mọi hình thức đa dạng và lệch lạc của nó -
như là một cách "cụ thể hóa" của bản năng truyền giống. Nếu đã là bản
năng thì đấy cũng chỉ là một phương tiện mà nghiệp sử dụng để chi phối và trói
buộc con người. Nếu nhìn vào mười hai mối dây trói buộc - còn gọi là thập nhị
nhân duyên - buộc chặt chúng sinh vào cõi luân hồi, thì sẽ thấy rằng mối dây thứ
nhất, tượng trưng cho vô minh nguyên thủy, là nguyên nhân sâu xa nhất đưa đến sự
sinh. Vì thế nếu muốn kết án thì nên kết án sự sinh, không nên kết án một hình
thức "cụ thể hóa" nào cả của bản năng truyền giống, dù cho chúng có bị
lệch lạc nhiều hay ít, vì đấy chỉ là hậu quả tất yếu của sự sinh mà thôi).
Phải chăng đã
đến lúc cần phải chống lại sự hung bạo của các tôn giáo, một thứ công an canh
chừng tâm linh và thể xác con người mà các tôn giáo ấy chỉ muốn áp đặt cho con
người, kể cả đôi khi bằng sức mạnh.
Phật Giáo quan niệm thế nào về cách sử dụng đồng
tiền?
Phật Giáo rất
ít đề cập đến cách kiếm tiền mà trái lại chỉ quan tâm đến thái độ đối với đồng
tiền.
Thật vậy,
chối bỏ của cải và phát nguyện chọn cho mình một cuộc sống nghèo khó (xuất gia)
là một phương pháp thật sâu sắc giúp đối phó dễ dàng hơn trước sự chi phối của
đồng tiền. Đấy là con đường của các vị tu hành, họ khất thực từng ngày để kiếm
miếng ăn và chẳng có một chút của cải
nào ngoài manh áo cà-sa trên người cùng chiếc bình bát trên tay.
Trái lại, đối
với người thế tục thì họ tự do tìm kiếm một phương tiện mưu sinh mang lại cho
mình một cuộc sống thoải mái nhất, miễn là không nên để cho phương tiện mưu
sinh ấy đưa mình đi quá xa để rồi phải rơi vào thất vọng (không nên quá tham vọng, dự trù quá lớn, hoạch
định quá xa, vượt khỏi khả năng của mình để rồi phải gánh lấy thất bại).
Phật Giáo không xem sự nghèo khó là một lý tưởng giống như trong Thiên Chúa
Giáo.
Ham muốn tiền
bạc cũng chẳng khác gì ham muốn các thứ khác, nếu xem đấy là một cách biểu lộ cái
ngã của mình thì nó sẽ khiến cho mình dễ bị rơi vào sự mù quáng. Là một người
Phật Giáo thì không được bám víu vào tiền bạc, không nên để mình nô lệ cho tiền
bạc - thế nhưng không phải vì thế mà phải khước từ và chối bỏ tiền bạc, không
được phép đụng chạm vào nó.
Con đường ấy
gọi là con đường trung đạo. Thế nhưng trung đạo là gì? Quả thật đấy là một thứ gì khá xa lạ đối với chúng ta (người Tây Phương),
bởi vì chúng ta thường có thói quen suy nghĩ dựa vào nguyên tắc nhị nguyên (nhị nguyên ở đây có
nghĩa là một sự tương phản hay một sự đối nghịch: tham tiền hoặc là không tham
tiền. Trung đạo là con đường ở giữa hai cực đoan đó). Trung đạo có
nghĩa là không được ham muốn tiền bạc, cũng không phải là không muốn có tiền bạc
(đây là cách diễn
đạt theo "tứ đoạn luận" của Long Thụ: "không-muốn-có" cũng
"không-phải là không-muốn-có", đấy là hai vế trong số bốn vế của phép
lôgic gọi là tứ đoạn luận). Tóm lại là chúng ta phải phát động được
một mối tương quan thật phóng khoáng đối với tiền bạc.
Nói một cách
khác, nếu xem việc tìm kiếm tiền bạc là mục đích của sự hiện hữu con người thì
đấy sẽ là một thái độ vô cùng thiển cận và phi lý, và đấy cũng chẳng khác gì với
thái độ ngược lại tức là chối bỏ tiền bạc. Tóm lại điều quan trọng hơn cả chính
là động cơ thúc đẩy từ bên trong nội tâm của chính mình.
Chúng ta có
thể chỉ muốn kiếm được ít tiền thế nhưng lúc nào cũng cứ để cho đồng tiền ám ảnh
mình, hoặc ngược lại thì cứ làm ra thật nhiều tiền thế nhưng biết tiêu xài đồng
tiền để mang lại một cuộc sống tiện nghi hơn, và đồng thời chẳng những không bám
víu vào đồng tiền mà biết đâu chúng ta lại còn biết sử dụng nó để biến mình trở
thành một con người hào phóng nữa.
Làm thế nào để có thể biết được là hành động của
mình có đúng hay không trong khi phải phản ứng nhanh chóng trước một biến cố
đang xảy ra?
Đấy là nhờ
vào cách phân tích các dấu vết lưu lại từ các hành động của mình.
Bước theo
bước chân của Đức Phật có nghĩa là phải phân tích được từng cảnh huống xảy ra
ngày càng chính xác hơn hầu tìm cách ứng xử với chúng một cách thích nghi nhất.
Không có một quy tắc nhất định nào được thiết lập sẵn để chúng ta có thể dựa
theo đó mà ứng xử. Kinh sách có đề cập đến một trường hợp bắt buộc phải phạm
vào hành động sát nhân - đấy là trường hợp phải hạ sát một tên cướp sắp ra tay giết
hết cả một đoàn thương nhân để cướp của. (đây là một câu chuyện về một vị Bồ-tát tiền thân của Đức Phật
giết tên cướp để cứu đoàn người trên thương thuyền).
Cách ứng xử
trên đây thật hoàn toàn khác lạ khi đem so với quan điểm của triết gia Kant. Đối
với triết gia này thì điều khoản cấm nói dối chẳng hạn phải được tôn trọng một
cách tuyệt đối, không được phép vi phạm bất cứ trong trường hợp nào. Nếu là như
thế thì nào có khó khăn gì để biết rằng mình có đúng hay không, chỉ cần biết tuân
hành luật pháp là đủ.
Phật Giáo mở
ra một tầm nhìn hoàn toàn khác hẳn. Phải quán xét hành động của mình và cả động
cơ thúc đẩy hành động ấy nữa (hành động phát sinh từ một tác ý trong tâm thức, và tác ý thì
phát sinh từ một vết hằn của nghiệp tồn lưu trên dòng tiếp nối liên tục của tri
thức. Sở dĩ vết hằn chuyển thành tác ý là vì tri thức diễn đạt những gì mà ngũ giác
cảm nhận được khi tiếp xúc với ngoại cảnh, và sự diễn đạt đó đã "đánh thức"
và "kích động" vết hằn để chuyển nó trở thành tác ý. Tiếp theo đó thì
tác ý phát lộ ra bên ngoài bằng hành động hay ngôn từ. Tóm lại các phản ứng đó
- tức là hành động phát lộ trên thân xác hay ngôn từ - luôn phản ảnh các xung
năng sâu kín tồn lưu trên dòng tri thức. Một người tu tập phải quán thấy và
theo dõi được quá trình diễn biến đó hầu giúp mình chủ động được hành động và
ngôn từ của mình, không cho phép các tác ý nguy hại điều khiển mình. Người tu tập
không nên chỉ biết nhìn vào hành động tức là hậu quả mà còn phải nhìn vào
nguyên nhân tức là các xung năng sâu kín trong tâm thức mình).
Bạn có thể
tự hỏi là mình hành động vì hạnh phúc của chúng sinh hay chỉ để thực hiện các ý
đồ và tham vọng cá nhân của mình? Nói cách khác thì động cơ thúc đẩy hành động
của bạn có phải là con tim thức tỉnh (bodhicitta)
- (bồ-đề tâm) -
của bạn, hay đấy chỉ là cách biểu lộ nhằm đề cao bản thân mình (narcissique /
narcissistic) hay là vì một sự lo sợ nào đó?
Nếu nhìn theo
khía cạnh này thì đạo đức Phật Giáo sẽ gần với một hình thức đạo lý (sagesse / wisdom /
sự khéo léo hay khôn ngoan) hơn là một hình thức luân lý.
Hối hận và mặc cảm tội lỗi có giữ một vai trò nào
trong Phật Giáo hay không?
Không có lý
do gì để phải mang nặng cảm tính tội lỗi. Chẳng những mặc cảm tội lỗi không có
lợi ích gì mà còn có nguy cơ khiến cho chúng ta tự giam thân vào chính mình. Đấy
không phải là một cảm tính mang tính cách Phật Giáo, bởi vì đối với Phật Giáo khái
niệm về tội tổ tông hoàn toàn xa lạ, và hơn nữa Phật Giáo lại luôn nhấn mạnh đến
sự kiện là từ bên trong của tất cả mọi con người đều có tàng ẩn một sự toàn thiện,
và chỉ cần làm cho nó hiện ra.
Trái lại hối
hận có thể mang lại lợi ích. Nếu lỡ phạm một giới luật mà trước đây mình đã nguyện
phải tuân thủ, và nếu cảm thấy mình không đủ nghị lực để thực thi lời nguyện ước
đó của mình, thì điều quan trọng hơn hết là phải ý thức được thực trạng ấy.
Không nên bó tay cam phận mà cũng không nên ngoảnh mặt làm ngơ trước sự kiện
đó. Cả hai thái độ đều chứng tỏ mình là người thiếu trách nhiệm, không xứng
đáng là một con người trưởng thành.
Hối tiếc đã
tự buông thả (để
làm một việc không nên làm) sẽ khiến cho con tim mình bị va chạm, đấy
cũng là cách giúp mình nhìn thấy minh bạch hơn cách mà mình đã phạm vào lỗi lầm
và nhờ đó mình sẽ biết giữ gìn đạo đức cẩn thận hơn.
Khi nào cảm
giác hối hận không còn dày vò mình nữa thì cũng nên mượn cái đà đó để phát động
lòng quyết tâm thật vững chắc bước theo con đường của Đức Phật.
Tại sao đạo đức Phật Giáo lại được phát huy dựa vào
thiền định?
Đạo đức Phật
Giáo luôn đòi hỏi mỗi giây phút trong cuộc sống đều phải là những giây phút hoàn
hảo. Vị thiền sư Zen Shunryu Suzuki từng phát biểu như sau: "Làm bếp hay nấu
ăn không nhất thiết chỉ là việc nấu nướng mà còn là một sự tu tập nữa. Khi làm
bếp thì bạn phải biểu lộ được chính mình qua các động tác của việc làm bếp. Nấu
ăn không chỉ có nghĩa là chế biến thức ăn cho một người nào đó hay là cho bạn;
đấy là một dịp để biểu lộ sự ngay thật (sincérité / sincerity / sự đơn sơ, giản dị và chân thật)
của mình. Khi nấu ăn thì bạn phải phát lộ được sự hiện hữu của bạn qua các động
tác liên quan đến việc bếp núc. Bạn phải đặt tất cả sự chú tâm của mình vào việc
làm bếp, bạn cứ nấu nướng thế nhưng tâm thức luôn trong một thể dạng thanh thản
và không mong cầu bất cứ điều gì. Bạn chỉ cần biết là mình đang nấu ăn thế thôi!
Đấy là phương cách làm hiển lộ thể dạng chân thật và đơn sơ của bạn và đấy cũng
là một cách góp phần vào việc tu tập của chính bạn".
Chúng ta sẽ bị đánh lạc hướng khi tin rằng việc tu tập
tâm linh là một cách tạo ra một sự nối kết nào đó với một thể dạng tuyệt đối, với
một sự thật tối hậu, với Trời hay với sự giác ngộ. Đấy là cách mà chúng ta nghĩ
rằng con đường tu tập tâm linh mà chúng ta đang bước theo phải đưa chúng ta đến
một nơi không còn các ảo giác của thế gian này. Thế nhưng thật ra thì đấy lại
không phải là con đường của Đức Phật. [Bước đi trên con
đường ấy thì ] chẳng hề có một nơi nào khác (để mà mong cầu), cũng không có gì gọi
là lý tưởng (để mà
nhắm đến).
Tu tập Phật
Giáo là cách trực tiếp quan tâm đến thực tại với tất cả sự đơn sơ của nó. Đấy không
phải là cách giúp mình tìm kiếm một lối thoát. Tất cả mọi cử chỉ và hành động đều
góp phần vào việc tu tập, chẳng hạn như cất lời để chào một người nào đó khi gặp
nhau, phát lộ một thái độ nào đó, mặc áo, ăn cơm... - tất cả đều là đạo đức (phải luôn ý thức và
cảnh giác trong từng cử chỉ nhỏ nhặt của mình).
Không được phép
thả lỏng tâm thức để cho nó tha hồ đi nghỉ mát.
Không-hành-động có nghĩa là gì và tại sao nó lại
biểu trưng cho ý nghĩa sâu xa nhất của đạo đức Phật Giáo?
Đối với Phật
Giáo, sống một cuộc sống đạo đức có nghĩa là luôn quán thấy được sự đúng đắn và
tốt lành trong từng cảnh huống xảy ra nhằm giúp mình ứng xử một cách tự nhiên và
phù hợp theo chiều hướng đó.
Đạo đức Phật
Giáo được hình thành từ các kinh nghiệm cảm nhận trong cuộc sống hằng ngày của
con người. Ta đi ngoài đường và đang nghĩ đến buổi họp mà mình sắp tham dự, bỗng
dưng trông thấy một người đang đi phía trước gặp nạn (bị cướp giật, hành hung hay vấp ngã...).
Vậy ta phải phản ứng như thế nào? Một hành động đạo đức không nhất thiết chỉ được
phát động dựa vào sự cân nhắc hay lý luận mà thông thường là nhờ vào khả năng ứng
xử nhanh chóng trước một biến cố đang xảy ra.
Đấy là một
cách đáp ứng tự nhiên trước một cảnh huống đặc biệt nào đó, và sau đấy thì nó phải
được tiếp tục phát huy bởi trí thông minh trực giác (prajna) (trí tuệ). Phật Giáo gọi một hành động không phát
sinh từ bất cứ một sự cân nhắc nào là "không-hành-động".
Không-hành-động
không có nghĩa là "không làm gì cả" mà thật ra là có làm - thế nhưng không
phải vì thế mà hành động "làm" không phát lộ được quyết tâm của một
chủ thể rõ rệt nhằm mục đích làm nổi bật cái chủ thể ấy lên (thí dụ ta bố thí
thế nhưng lại không hề ý thức được là mình bố thí, bố thí cái gì và bố thí cho
ai, như thế gọi là không-bố-thí thế nhưng thật ra thì lại là bố-thí, vì phía
sau hành động bố thí ấy vẫn tàng ẩn một sự quyết tâm của một chủ thể với một
con tim mở rộng và đôi bàn tay để ngửa).
Sự kiện không-hành-động
bên trong hành-động (chẳng hạn như bố thí mà không biết rằng mình là người bố
thí) có vẻ như là một sự nghịch lý, thế nhưng cũng có thể hiểu như một cá thể hành động và hành động của cá thể ấy
vượt lên trên tính cách nhị nguyên (không có chủ thể và đối tượng). Tuy cá thể ấy
hành động, thế nhưng không để cho ý niệm về cái ngã trong đầu mình tìm thấy một
khe hở nào khả dĩ có thể quan sát được bối cảnh đang diễn biến bên ngoài (liên quan đến hành
động của cá thể ấy). Kinh nghiệm cảm nhận ấy thật hết sức đơn giản
và bất cứ ai cũng có thể thực hiện được. Thí dụ như trong khi thi đấu thể dục (phải chú tâm vào các
động tác, chẳng hạn như nhảy cao, hay dùng chân đá vào một quả bóng),
đi thi (chú tâm
vào đề tài thi), nấu ăn (xem nồi nước đã sôi chưa, đã đến lúc phải cho rau vào nồi
hay chưa...) - trong những lúc đó ý niệm về cái ngã của mình có thể sẽ
bị xóa mờ đi giúp cho mình hoà nhập vào những gì mình đang làm.
Nghệ thuật
Phật Giáo nói chung và đặc biệt nhất là nghệ thuật Nhật Bản thường gợi lên thật
rõ rệt tính cách không-hành-động đó. Ngọn bút lông của một người viết thư pháp
lướt trên mặt giấy có vẻ như theo ý muốn của chính nó, người nghệ sĩ không hề nghĩ
đến chính mình là người điều khiển các chuyển động nơi đầu ngọn bút. Một nhạc
sĩ đang kéo đàn hồ cầm thế nhưng lại có cảm giác là không phải mình đang chơi
nhạc mà âm nhạc tự nó đang réo rắt. Người nhạc sĩ hoàn toàn hội nhập với những
gì mình đang làm, đến độ không còn ý thức được chuyển động của các ngón tay,
cũng không ý thức được nhạc cụ mà mình đang sử dụng kể cả sự kiện là mình đang
chơi nhạc. Người quan sát - tức cái ngã - thông thường giữ vai trò phẩm bình và
phán đoán những gì mà chúng ta đang thực thi (diễn đạt các hiện tượng đang xảy ra)
bỗng dưng biến mất. Chúng ta hoàn toàn hòa nhập vào hành động mà chúng ta đang
thực thi. Thế nhưng không phải vì vậy để có thể bảo rằng chúng ta rơi vào một
tình trạng "vô thức", trái lại là đằng khác bởi vì ngay chính những
lúc ấy thì sự hiện diện của chúng ta trong thực tại trở nên vững chắc hơn bao
giờ cả (ta hội
nhập vào những gì đang xảy ra và theo đó cái ngã cũng sẽ tan biến đi, ta trở
thành hiện thực và hiện thực cũng chính là ta, không có con người nào cả, cũng
chẳng có cái ngã nào cả).
Tại sao trên dòng lịch sử Phật Giáo lại có những vị
thầy bất chấp đến đạo đức, đôi khi lại còn có vẻ như khinh thường người khác nữa?
Điều ấy có phải là một sự chướng mắt hay không?
Thật thế, tại
các quốc gia như Trung Quốc, Triều Tiên, Tây Tạng..., quả không còn là chuyện lạ
khi trông thấy một số các vị thầy thật quái dị, bất chấp đạo đức và rất thích tìm
cách trêu chọc những ai có khuynh hướng suy nghĩ ngay thật và một chiều. Thái độ
bất tuân thủ (các
quy ước và các lề lối công thức) đôi khi cũng được xem như là một phép
tu tập đối với một số học phái Phật Giáo - đấy cũng là một cách làm phát lộ sức
mạnh và tính cách gây chấn động trong các lời giảng của Đức Phật.
Đúng ra thì
chẳng có một vị thầy nào chế nhạo đạo đức cả. Đấy chẳng qua là vì trong số họ có
một vài vị nhận thấy đạo đức rất dễ bị biến thể để trở thành một thứ chủ nghĩa
rập khuôn (conformism)
đôi khi còn có thể xem như là một thứ đạo đức giả trong xã hội nữa.
Đấy chỉ là
cách ứng xử mà các vị thầy này đã dùng để thích ứng với các cảnh huống xảy ra (có những cảnh huống
phải ứng xử bằng sự khiêu khích và thô bạo). Đấy cũng là một cách nhắc
cho chúng ta hiểu rằng sự giác ngộ đôi khi cũng phát hiện qua một một sự chấn động
(choquant /
shocking) nào đó. Đạo đức cũng là một phép tập luyện tuyệt vời nhất
giúp chúng ta trút bớt gánh nặng của cảm tính hẹp hòi luôn tự xem mình là trung
tâm, và nhất là ý thức được là không phải chỉ biết tuân thủ đạo đức là đủ mà
còn phải giải thoát con người ra khỏi những gì quá đỗi tầm thường và cả sự lo sợ
trong lòng họ (lo
sợ phạm vào sai lầm hay không tuân thủ được các giới luật...). Một
thái độ hành xử thích nghi nhất đối với một cảnh huống xảy ra không nhất thiết có
thể nhận biết được từ một góc nhìn thuộc bên ngoài thái độ đó (có nghĩa là rất
khó cho chúng ta đánh giá một hành động hay một cách ứng xử khi mình đứng vào vị
trí thứ ba).
Người ta
thường nói đến hiện tượng này và xem đấy như là một "sự điên rồ đầy khôn
ngoan" ("une
folle sagesse" / "a mad wisdom"), một sự khôn ngoan
trở nên điên loạn khi bắt buộc phải ứng xử thật thích nghi với luân lý, một sự
khôn ngoan dám chấp nhận sự điên rồ để có thể biểu lộ được quan điểm của mình một
cách tư do hơn. Thế nhưng đấy lại chính là một cách biểu lộ chân thật nhất của tình
thương yêu, một thể dạng tối hậu của đạo đức (vị thiền sư Lâm Tế không ngần ngại gì khi trợn
mắt và chặt phăng ngón tay của một người đệ tử khi người này bắt chước ông đưa
một ngón tay lên và không trả lời mỗi lần có ai hỏi bất cứ điều gì. Vị thiền sư
không tức giận vì tên đệ tử dám cả gan bắt chước ông mà ông chỉ thương cho hắn
bám víu và bắt chước một cách ngu xuẩn những gì người khác làm. Tên đệ tử quá sợ
ôm bàn tay đầy máu me và phóng chạy. Vị thiền sư chưa chịu tha mà còn cầm dao
đuổi theo. Tên đệ tử quay lại thấy thầy mình trợn mắt và đưa một ngón tay lên, trong
khi ngón tay của mình thì đã bị chặt mất, hắn chợt bừng tỉnh và bất thần đạt được
giác ngộ. Chỉ xin mạn phép nhắc nhở những ai mà tình thương trong lòng mình
chưa đủ phát lộ một sức mạnh tương tự như thiền sư Lâm Tế thì cũng không nên bắt
chước theo cách giảng dạy ấy của ông).
Thiền định, đạo đức và sự hiểu biết trực giác
Đối với phần
đông các người tu tập Phật Giáo thì toàn bộ giáo huấn của Đức Phật có thể tóm
lược thành ba điểm chính như sau: đạo đức (shila),
thiền định (samadhi) và sự hiểu biết
trực giác (prajna) (trí tuệ).
Đấy là ba sức mạnh góp phần giải thoát cho tâm thức của chúng ta. Con đường của
Đức Phật là sự kết hợp của ba phép luyện tập ấy (tu giới, tu định và tu tuệ).
Đạo đức là
chiếc áo đẹp nhất mà con người có thể khoác lên người mình. Chiếc áo đó phát
sinh từ con tim mình để tỏa sáng và chiếu rọi bên trong con người mình, và sau
đó thì tỏa rộng ra trong toàn thế giới. Nó giúp chúng ta bảo vệ được thể dạng vẹn
toàn và xứng đáng nhất của mình. Chiếc áo ấy sẽ tác động đến từng hành động, cử
chỉ và ngôn từ của chúng ta.
Thiền định giữ
chúng ta trên mặt đất này và mở ra cho chúng ta một bầu không gian đầy sinh động.
Nó cũng chẳng khác gì một con ngựa để chúng ta cưỡi hầu giúp chúng ta có thể quay
trở về với tâm thức của chính mình và tránh cho mình không trở thành nạn nhân của
mọi thứ lo âu và ngờ vực.
Sự hiểu biết
trực giác giúp chúng ta quán nhận được một cách minh bạch mọi sự vật đúng như
thế. Sự học hỏi đúng nghĩa của nó không nhất thiết chỉ là một cách gom góp sự hiểu
biết hay là để trở thành một nhà bác học, mà hơn thế còn giúp chúng ta nhận biết
được tại sao và bằng cách nào chúng ta lại không thực sự là chính mình.
Người ta
thường mượn hình ảnh một cái bình đựng nước và bóng của con trăng phản chiếu
trong bình để biểu trưng cho tầm quan trọng và mối tương quan giữa ba nguồn năng
lực trên đây (đạo
đức, thiền định và trí tuệ).
Đạo đức là
cái bình, biểu trưng cho thái độ hành xử của chúng ta và đấy cũng là những gì
góp phần bảo vệ con người của chính mình.
Thiền định
có thể ví như nước đựng trong bình. Chúng ta phải luyện tập như thế nào để giữ
cho nước được yên lặng nhằm biến nó trở thảnh một tấm gương thật trong sáng.
Sự hiểu biết
trực giác tượng trưng bởi hình bóng rạng ngời của mặt trăng phản chiếu trong đáy
nước.
Nếu chiếc
bình dơ bẩn và lắc lư thì mặt nước sẽ chòng chành và không phản chiếu được bóng
trăng của trí tuệ.
Nếu bóng
trăng bị chao đảo thì làm thế nào nước trong bình và cả cái bình có thể đón nhận
được vẻ đẹp tròn đầy của thiên thể ấy trong vũ trụ.
Bures-Sur-Yvette, 25.04.12
Hoang Phong chuyển ngữ