“Dễ làm các điều ác
Dễ làm điều tự hại;
Còn việc lành việc tốt,
Thật tối thượng khó làm”.
Bài
kệ nói cho chúng ta biết giữa hai lẽ thiện và ác, điều thiện thật khó
theo mà việc ác thì dễ mắc phải. Đây là nhận xét tinh tế của Đức Phật về
khuynh hướng tâm lý khá phổ biến của chúng sinh, cốt yếu nhắc nhở chúng
ta phải hết sức cẩn thận trong cuộc sống để tránh rơi vào các việc ác
và để nỗ lực làm các việc lành.
Vì
sao Phật quan tâm nhắc nhở như vậy? Vì Phật hiểu và thương chúng sinh;
do tập khí tham sân si và nghiệp chướng còn nặng nề nên chúng sinh dễ bị
lôi cuốn vào con đường ác, khó theo con đường lành. Một lẽ khác là lý
do tâm lý khá nông nổi hời hợt của chúng sinh, ít quan tâm xem xét cân
nhắc về lẽ thiện ác, không thấy rõ sự nguy hại của điều ác và không nhận
ra lợi ích của điều thiện, nên dễ rơi vào con đường ác, bỏ qua con
đường lành. Đây cũng có thể xem là tâm lý khá phổ biến của chúng ta ngày
nay, hệ quả của lối tư duy chủ quan hời hợt, xem nhẹ đạo lý, không tin
nhân quả, bỏ quên hướng giáo dục uốn nắn nội tâm, hậu quả là việc xấu
việc ác cứ tiếp tục diễn ra khá thường xuyên và rộng khắp trong đời sống
xã hội. Khi con người không tìm thấy đạo lý cao thượng nào để theo và
khi pháp luật đang còn trong phạm vi tranh luận hoặc không được thực thi
đúng thì việc khắc phục tình trạng xấu ác xảy ra trong đời sống cộng
đồng là điều rất khó. Chúng ta đang cố gắng hoàn thiện hệ thống pháp
luật; trông chờ nhiều ở trách nhiệm thực thi và chấp hành pháp luật của
mọi người như là biện pháp cải thiện các tiêu cực xã hội. Như luật pháp
xã hội cũng chỉ có tính cách hạn chế, răn đe và ngăn chận các biến tướng
hay hiện tượng xấu ác phát sinh, còn gốc rễ của cái xấu ác ( tâm ý xấu
ác hay tư tưởng bất chánh) thì không thể ngăn chữa được vì nó không
thuộc phạm vi quản lý và thực thi của pháp luật. Không ai biết được
người khác suy nghĩ gì trong khi đang thuyết trình hùng hồn về lẽ sống
đạo đức.
Để
giúp cho việc khắc phục và dứt trừ điều ác có hiệu quả, Đức Phật đề
xuất rất nhiều biện pháp khác nhau, cốt yếu lưu nhắc nhở mọi người phải
chú tâm xem xét, cân nhắc, nhận rõ tính chất xấu xa nguy hại của các
việc ác để kiên quyết từ bỏ. Phải chú tâm xem xét, phản tỉnh và thực tập
đúng cách và lâu bền thì cái ác mới được kiểm soát và đẩy lùi. Chẳng
hạn, Ngài dạy chúng ta phải biết sinh tâm sợ hãi trong các lỗi nhỏ nhặt,
phải biết quay về xem xét nơi bản thân mình, cân nhắc chin chắn mọi
hành vi và việc làm của mình, trước khi làm, trong khi làm và sau khi
làm, xem chúng là thiện hay ác để thực hiện hoặc từ bỏ; nếu là thiện
thì nên hoan hỷ tinh tấn làm them, nếu là ác thì cần phải sinh tâm xấu
hổ sợ hãi mà chừa bỏ ngay. Hoặc phải suy nghĩ tìm xem động cơ sâu kín
nào thôi thúc xúi giục ta làm điều xấu ác để tập trung loại bỏ cái động
cơ gốc rễ ấy, phải biết xấu hổ tự trách mắng mình và lo lắng sợ hãi
người khác sẽ chỉ trích mình về việc vi phạm điều xấu ác, phải biết sợ
hãi về quả báo tái sinh khổ đau của việc làm ác, phải thấy rõ sự trói
buộc nguy hại khổ đau của ác nghiệp và nhận ra sự tự do lợi lạc của việc
từ bỏ ác nghiệp…Tất cả điều này cho thấy Đức Phật hiểu rất rõ căn
nguyên khó đoạn trừ của tệ xấu ác và do vậy các giải pháp do Ngài đề
xuất là tuyệt đối căn bản và thiết yếu cho việc loại trừ hoàn toàn mọi
mầm mống và nguy cơ của lối sống sai lầm xấu ác. Sau đây chúng ta nhẩm
đọc và suy ngẫm lại những lời dạy hết sức căn bản của Đức Phật, cốt yếu
nhấn mạnh về phương pháp hay cách thức dứt trừ gốc rễ các điều ác.
“Ở đây, này Gia chủ, vị Thánh đệ tử suy nghĩ như sau:
“Do
nhơn những kiết sử nào ta có thể sát sanh, ta đoạn tận, thành tựu sự
từ bỏ của các kiết sử ấy. Nếu ta sát sanh, không những ta tự trách mắng
ta vì duyên sát sanh, các bậc có trí, sau khi tìm hiểu, cũng sẽ khiển
trách ta vì duyên sát sanh; và sau khi thân hoại mạng chung, ác thú sẽ
chờ đợi ta, vì duyên sát sanh. Thật là một kiết sử, Thật là một triền
cái, chính sự sát sanh này. Những lậu hoặc phiền lao nhiệt não nào có
thể khởi lên do duyên sát sanh, đối với vị đã từ bỏ sát sanh, những lậu
hoặc phiền lao nhiệt não như vậy không còn nữa”.
Ở đây, này Gia chủ, vị Thánh đệ tử suy nghĩ như sau:
“Do
nhơn những kiết sử nào ta có thể lấy của không cho, ta đoạn tận, thành
tựu sự từ bỏ các kiết sử ấy. Nếu ta lấy của không cho, không những ta tự
trách mắng ta vì duyên lấy của không cho, các bậc có trí, sau khi tìm
hiểu, cũng sẽ khiễn trách ta vì duyên lấy của không cho; và sau khi thân
hoại mạng chung, ác thú sẽ chờ đợi ta, vì duyên lấy của không cho, thật
là một kiết sử, thật là một triền cái, chính sự lấy của không cho này.
Những lậu hoặc phiền lao nhiệt não nào có thể khởi lên do duyên lấy của
không cho đối với vị đã từ bỏ lấy của không cho , những lậu hoặc phiền
lao nhiệt não như vậy không còn nữa”.
Ở đây, này Gia chủ, vị Thánh đệ tử suy nghĩ như sau (1):
“Do
nhơn những kiết sử nào ta có thể nói láo, ta đoạn tận, thành tựu sự từ
bỏ các kiết sử ấy. Nếu ta nói láo, không những ta tự trách mắng ta vì
duyên nói láo, các bậc có trí, sau khi tìm hiểu, cũng sẽ khiển trách ta
vì duyên nói láo; và sau khi thân hoại mạng chung, ác thú sẽ chờ đợi ta,
vì duyên nói láo. Thật là một kiết sử, thật là một triền cái, chính
việc nói láo này. Những lậu hoặc phiền lao nhiệt não có thể khởi lên do
duyên nói láo, đối với vị đã từ bỏ nói láo, những lậu hoặc phiền lao
nhiệt não như vậy không còn nữa”.
Ở đây, này Gia chủ, vị Thánh đệ tử suy nghĩ như sau:
“Do
nhơn những kiết sử nào ta có thể nói hai lưỡi, ta đoạn tận, thành tựu
sự từ bỏ các kiết sử ấy. Nếu ta nói hia lưỡi, không những ta tự trách
mắng ta vì duyên nói hai lưỡi, các bậc có trí, sau khi tìm hiểu, cũng sẽ
khiển tráchta vì duyên nói hai lưỡi; và sau khi thân hoại mạng chung,
ác thú sẽ chờ đợi ta vì duyên nói hai lưỡi. Thật nlà một kiết sử, thật
là một triền cái, chính sự nói hai lưỡi này. Những lậu hoặc phiền lao
nhiệt não có thể khởi lên do duyên nói hai lưỡi, đối với vị đã từ bỏ nói
hai lưỡi, những lậu hoặc phiền lao nhiệt não như vậy không còn nữa”.
Ở
đây, này Gia chủ, vị Thánh đệ tử suy nghĩ như sau:”Do nhơn những kiết
sử nào ta có thể có tham dục, ta đọan tận, thành tựu sự từ bỏ các kiết
sự ấy. Nếu ta tham dục, không những ta tự trách mắng ta vì duyên tham
dục, các bậc có trí, sau khi tìm hiểu, cũng sẽ khiển trách ta vì duyên
tham dục; và sau khi thân hoại mạng chung, ác thú sẽ chờ đợi ta vì duyên
tham dục. Thật là một kiết sự, thật là một triền cái, chính sự tham dục
này. những lậu hoặc phiền lao nhiệt não có thể khởi lên do duyên tham
dục, đối với vị đã từ bỏ tham dục, các lậu hoặc phiền lao nhiệt não như
vậy không còn nữa”.
Ở đây, này Gia chủ, vị Thánh đệ tử suy nghĩ như sau:
“Do
nhơn những kiết sử nào ta có thể hủy báng sân hận, ta đoạn tận, thành
tựu sự từ bỏ các kiết sử ấy.Nếu ta hủy bang sân hận, không những ta tự
trách mắng ta vì duyên hủy báng sân hận , các bậc có trí, sau khi tìm
hiểu, cũng sẽ khiển trách ta vì duyên hủy báng sân hận; và sau khi thân
hoại mạng chung, ác thú sẽ chờ đợi ta vì duyên hủy bang sân hận, thật
là một kiết sử, thật là một triền cái chính sự hủy báng sân hận này.
Những lậu hoặc phiền lao nhiệt não có thể khởi lên do duyên hủy báng sân
hận, đối với vị đã từ bỏ hủy báng sân hận, các lậu hoặc phiền lao nhiệt
não như vậy không còn nữa”.
Ở đây, này Gia chủ, vị Thánh đệ tử suy nghĩ như sau:
“Do
nhơn những kiết sự nào ta có thể có phẫn não, ta đoạn tận, thành tựu sự
từ bỏ các kiết sử ấy. Nếu ta có phẫn não, không những ta tự trách mắng
ta vì duyên phẫn não, các bậc có trí, sau khi tìm hiểu, cũng sẽ khiển
trách ta vì duyên phẫn não; và sau khi thân hoại mạng chung, ác thú sẽ
chờ đợi ta vì duyên phẫn não. Thật là một kiết sử, thật là một triền
cái, chính sự phẫn não này. Những lậu hoặc phiền lao nhiệt não có thể
khởi lên do duyên phẫn não, đối với vị đã từ bỏ phẫn não, các lậu hoặc
phiền lao nhiệt não như vậy không còn nữa”.
Ở đây, này Gia chủ, vị Thánh đệ tử suy nghĩ như sau:
“Do
nhơn những kiết sử nào ta có quá mạn, ta đoạn tận, thành tựu sự từ bỏ
các kiết sử (2) ấy. Nếu ta có quá mạn, không những ta tự trách mắng ta
vì duyên quá mạn, các bậc có trí, sau khi tìm hiểu, cũng sẽ khiển trách
ta vì duyên quá mạn; và sau khi thân hoại mạng chung, ác thú sẽ chờ đợi
ta vì duyên quá mạn, thật là một kiết sử, thật là một triền cái (3),
chính sự quá mạn này. Những lậu hoặc phiền lao nhiệt não có thể khởi lên
do duyên quá mạn, đối với vị đã từ bỏ quá mạn, các lậu hoặc phiền lao
nhiệt não như vậy không còn nữa”.
Chú Thích:
1.Kinh Potaliya, Trung Bộ.
2.Kiết sử: động cơ hay động lực bó buộc, thúc ép, sai sử người ta nghĩ, nói hay làm những gì khiến khổ đau phát sinh.
3.Triền cái: những gì giam hãm ngăn che tâm trí của con người, khiến tâm trí trở nên mê mờ, u ám, điên đảo.
Đồng Thanh