Từ hàng ngàn năm nay,
ngôi chùa làng đã trở thành hình ảnh quen thuộc của người dân Việt Nam.
Theo các kết quả nghiên cứu, Phật giáo từ bên ngoài du nhập vào nước ta
theo cả con đường từ phía nam qua Ấn Độ và con đường phía bắc qua Trung
Quốc.
Thời kỳ đầu của quốc gia phong kiến tự chủ, Phật giáo, nhất
là giới tăng lữ cấp cao, đã có những ảnh hưởng mạnh mẽ đến các quốc
sách của Nhà nước quân chủ, khiến sau này không ít nhà nghiên cứu cho
rằng vào thời Lý-Trần Phật giáo đã trở thành quốc giáo của nước ta,
nhưng thật ra có lẽ đúng hơn vẫn là Tam giáo (Phật-Đạo-Nho), trong đó
Phật giáo có vai trò nổi bật hơn cả.
Đến thời Lê, Nho giáo với tư
cách là một hệ ý thức quản lý xã hội dần chiếm vai trò độc tôn thì Phật
giáo và Đạo giáo suy giảm vai trò ở cung đình mà dần thâm nhập vào đời
sống nông thôn, hỗn dung với những tín ngưỡng bản địa, hình thành ngày
một rõ Phật giáo dân gian, Đạo giáo dân gian, thỏa mãn những nhu cầu tâm
linh của quần chúng nông dân ở nông thôn và thị dân, nhất là thời kỳ xã
hội có nhiều biến loạn. Điều này giải thích vì sao trong giai đoạn thế
kỷ XV-XVII hệ thống chùa làng, các đền miếu được xây dựng nhiều và trở
thành một trong những thiết chế tín ngưỡng tôn giáo quen thuộc ở làng
quê Việt Nam.
Người Việt Nam, nhất là người nông dân, thị dân
tiếp nhận Phật giáo không phải là những giáo lý cao sâu mang tính kinh
viện, mà chủ yếu ở những quan niệm về lối sống, nếp sống theo tư tưởng
khuyến thiện, trừ ác theo luật nhân quả ở hiền gặp lành, cung cách ứng
xử xã hội một cách hài hòa, ăn ở sao để phúc đức cho con cháu… Hơn thế
nữa, trong lối sống cộng đồng, ngôi chùa, nhất là ngôi chùa kiểu trước
thờ Phật, sau thờ Mẫu (tiền Phật, hậu Mẫu) còn là nơi giao tiếp, gặp gỡ,
chia sẻ, đặc biệt giữa những người phụ nữ vốn chịu sự thiệt thòi trong
điều kiện xã hội còn tư tưởng “trọng nam khinh nữ”.
Hằng ngày,
hằng tháng, vào các dịp tuần tiết đã thế, thì ngày Tết đền chùa luôn là
nơi người dân ưa lui tới cúng viếng. Tết là thời điểm năm cũ qua, đón
chào năm mới, từ lâu con người đã khoác cho nó một quan niệm linh
thiêng, ai cũng muốn vào những thời khắc như vậy mọi điều đều tốt đẹp
suôn sẻ “đầu xuôi đuôi lọt”, cầu được ước thấy.
Bởi vậy, tùy theo
từng địa phương mà ngay sau giao thừa hay trong ba ngày Tết, ai không
một lần đến chùa đền thắp nén hương, chắp tay khấn thần Phật, chiêm
tưởng những điều ao ước của mình trong năm tới thì thấy như thiếu thốn,
thắc thỏm, chưa trọn vẹn điều gì đó.
Đến chùa đền thuở xưa, các
cụ cần sửa mình sao cho con người vừa thanh sạch về cả thể chất và linh
hồn, dâng lễ vật hương hoa hay có chút tiền “giọt dầu” bỏ vào hòm công
đức, hay thành kính đặt lên bàn thờ Thần, Phật, tự tay trao cho các bậc
tăng ni. Xưa kia các cụ đi chùa đền đầu năm còn để cầu xin lộc. Lộc có
thể là một nhành cây nhú lộc, biểu hiện cho sự sinh sôi, tốt lành ngày
xuân, nhưng cũng có thể lộc là những điều mong ước về tiền bạc, chức
quyền, con cái mà ta cầu xin thần Phật sẽ ban cho ta trong năm tới. Lên
chùa đền bất cứ vào thời điểm nào, nhất là vào ngày xuân, cốt nhất là
làm sao lòng phải thành, tâm phải thiện, không cần lễ vật phải “mâm cao,
cỗ đầy” khoe khoang, chơi trội; ăn nói, đi đứng từ tốn, nhường nhịn,
tránh xô bồ, xô đẩy, biết nơi nào cầu xin cái gì và phải làm cho đúng
cách, tuân thủ lễ nghi. Chỉ có làm theo tâm thế như vậy thì lòng ta mới
thanh thản, bình an bởi tin rằng thần Phật sẽ chứng giám.
Đã có
một thời do ấu trĩ, sai lầm, chúng ta coi những điều nói trên là lạc
hậu, thậm chí dán nhãn cho nó là “mê tín dị đoan”, từ đó dẫn đến việc
bài trừ, phá bỏ, không thừa nhận nhu cầu đời sống tâm linh của con
người. Cũng may, sau mấy thập niên đất nước đi vào đổi mới, cách nhìn
nhận đời sống tâm linh, tín ngưỡng cũng đã đổi khác theo hướng coi trọng
đời sống tâm linh lành mạnh của con người. Đặc biệt là vào những thời
đoạn đất nước khó khăn về kinh tế, nhiễu loạn xã hội, lòng tin của người
dân bị suy giảm thì đời sống tín ngưỡng nói chung, việc đi chùa đền lại
có cơ phục hồi, thậm chí bột phát, từ đó cũng nảy sinh nhiều vấn đề gây
bức xúc cần chấn chỉnh.
Trong số hàng ngàn ngôi chùa, nhất là
các ngôi chùa làng nay phần nhiều đã được nhân dân bỏ tiền của, công sức
để phục hồi, tu tạo, vẫn giữ lại những nét thân quen, ấm cúng, núp mình
khiêm tốn trong làng quê, thì đây đó đã dần xuất hiện những ngôi chùa
được tu tạo hay xây mới với dáng vẻ đồ sộ, uy nghi, thậm chí lai căng,
không còn giữ được vẻ giản dị ấm cúng xưa kia. Trong những ngôi chùa đó,
người ta bày biện đồ thờ, tượng Phật theo hướng to nhất, đẹp nhất, xa
lạ với dáng vẻ từ bi quen thuộc.
Vào những ngày tuần tiết, nhất
là những ngày đầu xuân, không khí lên chùa lễ Phật vẫn rất nhộn nhịp,
thậm chí còn náo nhiệt, đông đúc hơn xưa, nhưng dường như cái tâm thế
của con người thời nay đến với thần Phật không còn như xưa, mặc dù ngày
nay người ta mang nhiều lễ vật, hương hoa, tiền bạc, vàng mã đến chùa
đền hơn. Hành vi của con người không còn thật khiêm nhường, tĩnh tâm,
thành kính, mà thay bằng sự xô bồ, phô trương. Ai cũng có vẻ hối hả như
tranh giành lấy cái phước lộc mà thần Phật sẽ ban phát cho mình. Tệ hại
hơn là xuất hiện cái hủ tục rải tiền thật khắp nơi, nhét vào tận tay
thần Phật, cứ tưởng như vậy là thể hiện lòng thành, người trông giữ đền
chùa hình như cũng rẻ rúng những đồng bạc mệnh giá nhỏ nên để nhiều
trường hợp tiền cứ theo gió, theo bước chân người đi chùa dẫm đạp. Thật
sự đó là những hành động vừa phản lại tâm linh, tín ngưỡng vừa phản văn
hóa. Hình như sau mấy thập niên bị đứt gãy truyền thống, người Việt Nam
hiện nay thiếu hẳn cái tâm thế đến với tâm linh thần thánh, thiếu đi
những tri thức tín ngưỡng mà cha ông chúng ta xưa đã tích lũy, định hình
nhưng do hoàn cảnh mà chưa trao truyền đầy đủ cho con cháu.
Có
lẽ đã đến lúc chúng ta lại phải học lại bài học từ đầu nếu như chúng ta
muốn có một đời sống tâm linh tín ngưỡng lành mạnh, có văn hóa.
GS.TS. Ngô Đức Thịnh
Trung tâm nghiên cứu và bảo tồn văn hóa tín ngưỡng VN