Con
người sở dĩ được gọi là con người là do có trí khôn ngoan và biết luân
thường đạo đức. Giá trị của con người không phải ở thể xác to béo mà ở
tinh thần sáng suốt chân chính. Nếu một người nào không có hiểu biết gì,
hoặc có một mớ hiểu biết hỗn tạp đen tối thì còn gì đau khổ bằng!
Vì
thế, mỗi con người chúng ta cần phải trau dồi trí tuệ để trở nên một
con người xứng đáng với danh nghĩa của nó. Nhất là tuổi trẻ, tuổi đầy
triển vọng phát huy trí tuệ, như tấm gương sẵn sàng phản chiếu ánh sáng,
nhưng phải chờ có ánh đèn, ngọn đuốc, ánh sáng mặt trời...
Tuy
con người cần phải trau dồi trí tuệ, nhưng phải biết trí tuệ là gì? -
Trí tuệ là kiến thức rộng rãi, cao sâu, sáng suốt. Nhờ trí tuệ, con
người biết hợp đoàn bảo vệ nhau, biết tổ chức guồng máy xã hội, biết chế
tạo những khí cụ nông nghiệp, kỹ nghệ..., biết phát triển khả năng
mình, biết tư tưởng những triết lý cao siêu, biết ăn ở theo luân lý đạo
đức. Tóm lại, trí tuệ là một kiến thức sáng suốt, hướng dẫn con người
sống hợp lý và vươn lên.
Tuổi
trẻ trí óc còn minh mẫn nhưng rất trống, rất khát khao thu nhận những
kiến thức của phụ huynh, của sư hữu, của tiền nhân truyền lại. Như dạ
dày trống rỗng đang đón chờ những thức ăn dồn vào để tiêu hóa. Nhưng
phải là thức ăn có chất bổ dễ tiêu mới có sinh tố bồi dưỡng cơ thể, nếu
thức ăn chứa nhiều chất độc và khó tiêu thì sẽ hại dạ dày và hại luôn cả
cơ thể. Trí óc bạn trẻ cũng thế, thu nhận những kiến thức cao đẹp chân
chính sẽ tự cải đổi đời sống cá nhân mình trở nên chân chính và góp phần
xây dựng xã hội tốt đẹp. Trái lại, chỉ thu nhận toàn những kiến thức
điêu ngoa gian trá thì cá nhân mình đã hư hỏng mà xã hội cũng đến nguy
cơ.
Hun
đúc cho trí tuệ bạn trẻ được sung mãn, rực rỡ là nhiệm vụ to tát của
phụ huynh. Những người nhịn ăn, nhịn mặc, dành để tài sản cho con cháu
sau này là thương con cháu đã đành; nếu không giáo dục về phần trí tuệ
vẫn còn là một khuyết điểm lớn. Có những người lưu lại sự nghiệp cho
con, con chưa được hưởng đã qua tay người khác, nên dành để tài sản chưa
phải là kế vĩnh viễn cho con cháu. Sự quan trọng và chắc chắn là trí
tuệ; dạy dỗ cho con cháu được trí tuệ chân chánh là kẻ làm cha mẹ biết
nghĩ đến sự lâu dài cho con cháu. Trí tuệ không ai có thể cướp được,
cũng không ai lường gạt được, nó lại soi đường cho mình, cho mọi người
khỏi sa chân vào hầm hố, nên rất quí báu.
Phụ
huynh đã có bổn phận với con cháu, thì những ông thầy há không có trọng
trách hay sao? Thế hệ trước đã qua, để lại cho thế hệ sau những tư
tưởng, những kinh nghiệm, kẻ làm thầy có bổn phận thâu nhặt những tư
tưởng, những kinh nghiệm ấy, rồi nhào nặn lại cho hợp thời, sẽ đem hun
đúc vào tâm não tuổi trẻ để được phát huy sáng tỏ. Kho tư tưởng kinh
nghiệm của người xưa để lại rất dồi dào phong phú, nếu kẻ làm thầy không
chịu khó chọn lọc đem ra dạy bảo học sinh cho kết quả, để đầu óc các
bạn trẻ sau này rỗng tuếch, ấy là tội rất to của kẻ làm thầy.
Tuy
thế, các bạn trẻ không nên ỷ lại cả vào phụ huynh, vào giáo sư, mà phải
tin tưởng vào phần tự lực, tự trau dồi trí tuệ cho mình. Ðành rằng nhờ
sự chỉ dạy của cha mẹ, sự hướng dẫn của giáo sư, nhưng phải cộng thêm
sức cố gắng của mình mới có kết quả. Nếu vô phúc cho một số các bạn nào,
sớm không được sự chỉ dạy của cha mẹ, và gần gũi thầy bạn, các bạn phải
cố gắng gấp bội lần hơn, để tự trau dồi trí tuệ cho mình.
Chúng
ta đã biết, có xác thịt mà không có trí tuệ thì ấy chỉ là một khối da
thịt biết ăn, biết mặc mà thôi. Người không trí tuệ khác nào kẻ lạc lõng
trong rừng đêm không trăng sao, không đèn đuốc, còn gì đau khổ bằng!
Phật dạy: "Nỗi
khổ bị thiêu đốt ở địa ngục, nỗi khổ con lạc đà chở nặng, nỗi khổ đói
khát của loài quỉ đói chưa gọi là khổ, ngu si không biết lối đi mới thật
là khổ."
Lẽ đương nhiên muốn thoát khổ, chúng ta cần phải có trí tuệ. Nhưng trí tuệ thế nào mới thoát khổ được? Đây là điểm quan trọng trong bài này.
Bởi
vì có lắm người khôn ngoan mà gian trá, xảo quyệt, họ lợi dụng trí sáng
suốt của họ để lừa người, bịp chúng, nên càng khôn ngoan càng gây đau
khổ cho chính họ và tang tóc cho mọi người. Như Tào Tháo ở Trung Hoa
thời xưa, sự gian hùng của y đã làm cho bao nhiêu người thời ấy phải
điêu linh tang tóc. Trên lịch sử hiện đại còn biết bao nhiêu kẻ như thế
và hơn thế nữa. Một khi lừa bịp được người, họ càng hăng hái tự đắc mà
quên cả tội lỗi đã gây. Nên có câu: "Có học thức không có đạo đức là
người ác..." Những kẻ như thế, ai dám bảo họ là ngu? Nhất định họ là
người có trí, nhưng là "TRÍ ÐIÊU NGOA".
Lại
một hạng người khôn nữa, họ thông minh lắm, học rộng nhớ nhiều, họ
tưởng như trí thông minh của họ không còn ai bì kịp, do đó đâm ra tâm
khinh người ngạo vật. Những người ấy coi trời đất bằng nắm tay, toàn cả
người trong xã hội bằng cây kim. Họ khinh tất cả và xem thường tất cả.
Ði đâu họ cũng mang theo cây cờ ngã mạn, gần ai họ chỉ gây sự bực tức
cho người. Nếu ai gắng gượng giới thiệu với họ: "Ông kia tài giỏi, người
nọ đức cao...", thì chỉ nhọc một phen bĩu môi của họ mà thôi. Hạng
người này không tài nào khuyên dứt họ được, như hòn đá cứng khó mong
xông ướp được mùi thơm. Nhà văn Cao Bá Quát điển hình cho nhóm người
này, kết cục đời ông chỉ là:
"Ba hồi trống giục mồ cha kiếp,
Một nhát gươm đưa bỏ mẹ đời!"
Trí ấy gọi là " TRÍ KIÊU MẠN".
Trí điêu ngoa, trí kiêu mạn nguy hiểm dường ấy, tại sao người ta lại hun đúc nên nó? Ðiều này bởi nhiều lẽ:
*
Trước nhất là phụ huynh, phụ huynh chỉ muốn con em khôn ngoan, mà không
giản trạch cái khôn ngoan chân chánh, cái khôn ngoan tà ngụy. Cứ dồn
hết vào đầu óc non nớt ấy tất cả cái khôn ngoan ở thế gian, tưởng thế là
thỏa mãn nhu cầu của tuổi trẻ và sẽ trở nên hay. Ðâu ngờ đó là lối đầu
độc trẻ con trong lúc trí óc rất vô tư không biết chọn lựa. Như người
kia cứ dồn cả thức ăn vào dạ dày khi nghe nó đòi hỏi, mà không phân biệt
thức ngon, dở, lành, độc, kết quả rồi ôm bụng kêu đau.
*
Kế là thầy. Ông thầy không phải là cái máy phát thanh, cứ phóng hết
những điều mình đã thâu một cách vô tư, để mặc thính giả hiểu sao cũng
được. Thính giả của các ông là nhóm tuổi trẻ măng tơ đang bỡ ngỡ trước
ngưỡng cửa đời, như khách bộ hành chưa thuộc đường, đang ngỡ ngàng đứng
trước ngã tư, kẻ hướng dẫn có bổn phận giải thích và hướng dẫn cho đến
đích. Nếu để cho khách mặc ý chọn đường thì làm sao bảo đảm được con
đường chính đại.
*
Rốt sau là xã hội. Người trong xã hội phức tạp, nào tốt, nào xấu, nào
lành, nào dữ v.v... Những gương tốt lành lại hiếm, mà gương xấu dở lại
nhiều. Như trăm màu ngàn sắc vận hành trước mặt gương thì lạ gì phản ảnh
trung thành của mặt gương có trăm màu sắc. Ðầu óc của thiếu niên bị hun
đúc bởi những tập quán, tư tưởng, hành động của người trong xã hội, nên
rồi họ trưởng thành theo cái đà ấy - đà điêu ngoa, ngã mạn - rất dễ
dàng hư hỏng.
Nói
thế, không phải là đổ trút mọi tội lỗi cho phụ huynh, thầy, người trong
xã hội, mà các bạn trẻ phải nhận lấy trách nhiệm quan trọng hơn cả. Giả
sử phụ huynh, thầy, bạn, người trong xã hội rất vô tư đối với sự giáo
dục các bạn, nhưng cũng tùy thuộc tính tình của các bạn mà hấp thụ điều
hay, điều dở. Ví dụ: thằng Nhân, thằng Tợn ngồi nghe ông cụ kể chuyện cổ
tích "ông Thiện ông Ác".Trong khi nghe, thằng Nhân yêu chuộng hành động
của ông Thiện, trái lại thằng Tợn thích việc làm của ông Ác. Và sau khi
nghe, những hành động ấy vẫn còn lảng vảng trong tâm não hai đứa trẻ.
Như vậy, hai quan niệm sai biệt ấy lỗi tại ai? Lại một thí dụ nữa:
"Thằng Ái và thằng Bạo cùng đứng xem đứa trẻ mục đồng bắn chim. Khi thấy
chim bị trúng đạn, Bạo vỗ tay reo cười, ngược lại Ái bùi ngùi thương
hại." Ấy cũng cùng xem một hành động mà hai đứa bé có cảm xúc khác nhau,
lý do tại đâu? Nếu không phải ảnh hưởng tánh tình là gì? Do đó sự hư
hỏng của các em thiếu niên ngày mai, các bạn phải chịu trách nhiệm một
phần lớn, nếu không nói là tất cả.
Ðấy là tướng trạng và lý do của trí điêu ngoa, trí kiêu mạn, còn phần trí tuệ chân chánh là thế nào?
Người
có trí tuệ thì biết phân biệt lẽ chánh tà, biết nhận định việc phải
quấy và biết tôn sùng điều thiện, khinh chê điều ác. Trí phân biệt ấy sẽ
đưa ta xa tà gần chánh, bỏ ác theo lành, sửa quấy thành phải. Nó là
động cơ thúc đẩy con người từ hạng phàm phu tiến lên quả vị Hiền Thánh.
Nhờ trí này, người ta kiên quyết tìm phương pháp giải khổ cho mình và
quả cảm cứu giúp mọi người. Sự phát minh của các nhà khoa học, sự hy
sinh cứu đời của các đức giáo chủ đều do trí tuệ làm động cơ.
Trí
tuệ có công dụng chiếu tan những mây mờ giả ảo, bày tỏ chân tướng của
vạn vật ở giữa cuộc đời này. Như ngọn đèn sáng soi vào nhà tối, các vật
trong nhà đều hiện bày tỏ rõ. Nó cũng đủ công năng đưa người thoát vòng
đau khổ. Cho nên Phật dạy: "Trí
tuệ là con thuyền đưa người qua bể khổ, là thứ lương dược chữa lành mọi
căn bệnh của chúng sanh, là chiếc búa bén chặt gãy cây phiền não, là
ngọn đèn sáng chiếutan tất cả tối tăm." Nhờ trí tuệ người ta mới thấu đạt chân lý, trở thành bậc giác ngộ.
Các
bạn trẻ! Xin lỗi các bạn, có khi nào các bạn muốn người ta gọi mình
bằng thằng "lưu manh" hay đứa "xảo quyệt" chăng? Chắc hẳn là không. Các
bạn có muốn người ta mến mình như vị Hiền, quí mình như ông Thánh chăng?
Chắc là có. Vậy là các bạn ghét "trí điêu ngoa", "trí kiêu mạn" lắm
rồi; các bạn đều tỏ ra yêu chuộng "trí tuệ".
Có lẽ các bạn đã băn khoăn tự hỏi phải làm sao để được trí tuệ? Tôi xin góp ý kiến với các bạn.
Muốn
được trí tuệ, các bạn phải học thánh giáo. Thánh giáo tôi muốn nêu ra
đây là kinh điển nhà Phật vậy. Chắc bạn cho tôi là quá chủ quan. Phải
thế, thưa bạn, tất cả kinh điển nhà Phật đều nhắm vào sự xây dựng trí
tuệ làm căn bản. Như vừa nghe hai chữ đạo Phật, bạn đã thấy ý nghĩa đó
rồi. Chính đạo Phật là đạo giác ngộ, cho nên toàn thể hệ thống giáo lý
nhà Phật đều nhắm mục tiêu ấy. Thái tử Tất-đạt-đa, sau khi giác ngộ dưới
cội bồ-đề, mới được gọi là Phật, tức là bậc Vô thượng Chánh đẳng Chánh
giác. Nhờ sự giác ngộ ấy, nên mỗi lời Ngài phán ra đều thích hợp với
chân lý.
Bạn thử nghĩ, trước đây trên hai mươi lăm thế kỷ, đức Phật đã quả quyết tuyên bố rằng: "Chúng sanh và thế giới là nhân duyên kết hợp mà thành."
Câu nói ấy đã phủ nhận tuyệt đối đấng Tạo hóa hay Thượng đế, trong khi
khắp Á, Âu người ta đều phủ phục và hiến dâng tất cả sanh mạng cho
Thượng đế. Câu nói ấy mãi đến ngày nay - thời đại nguyên tử - cũng không
ai chối cãi được. Những câu giá trị tương đương như vậy còn bàng bạc
khắp trong biển giáo lý của Ngài. Vì thế, bạn cần phải học, học để khai
thông ý kiến chân chánh của bạn.
Muốn
được trí tuệ, bạn phải gạt bỏ những thứ phiền não làm rối loạn tâm hồn
bạn. Phiền não tức là những thứ giận, hờn, thương, ghét, buồn phiền...
Bạn có nhớ chăng, mỗi khi bạn nổi cơn giận dữ thì trí khôn ngoan của bạn
liền đó bị lu mờ. Ðôi thanh niên nam nữ yêu nhau thắm thiết, họ sẽ mù
quáng khi gặp hoàn cảnh buộc phải lìa nhau. Khi bạn ghét ai, dù người ấy
đưa ý kiến rất hay, bạn cũng không thèm nghe. Ðó! bạn thấy chưa, phiền
não nó che đậy khiến con người mê tối, nên trước bạn phải gạt bỏ nó. Bạn
sống thản nhiên và bình tĩnh một chút là bạn sẽ thấy trí tuệ trở về với
bạn.
Lại
nữa, muốn được trí tuệ, bạn phải lóng lòng trong sạch. Bạn có thấy
không, mặt nước hồ trong trẻo thì bóng trăng và vạn vật in hình. Tâm hồn
ta yên tịnh thì chân lý của vũ trụ sẽ hiện bày. Ðể tập cho tâm hồn yên
tịnh, mỗi tối trước khi ngủ, bạn ngồi yên chừng mười lăm phút để phản
tỉnh tư tuởng và hành động của bạn trong ngày qua. Nếu thấy có những cái
dở, bạn phải cương quyết chừa, nếu thấy có cái hay, bạn gắng sức phát
triển. Thế là dần dần, bạn sẽ phát sanh trí tuệ.
Còn điều đại tối kỵ với trí tuệ mà bạn phải tránh, là rượu mạnh vàsự chơi bời trác táng.
Rượu là kẻ thù số một của trí tuệ, vì trí tuệ là do yên tĩnh phát sanh,
mà rượu là thứ kích thích hỗn loạn. Bạn thử thí nghiệm, khi uống vào
một cốc rượu mạnh, bạn có thể giải được một bài đại số khó hay không?
Nếu muốn giải được, bạn cần phải yên tĩnh. Sự chơi bời trác táng tai hại
cũng tương tợ như vậy. Nếu muốn có trí tuệ, bạn phải cữ hẳn hai điều
này.
Các
bạn trẻ! Ðể kết luận bài này, tôi mong mỏi các bạn cố gắng thực hành
mới mong phát huy trí tuệ. Các bạn rất đủ điều kiện khai thác trí tuệ.
Các bạn hãy cố gắng lên, đừng để ngày tháng lững lờ trôi, cuối cùng các
bạn vẫn sống triền miên trong đêm tối. Các bạn đừng để phải hối hận như
anh chàng cùng tử kia mang sẵn trong chéo áo một viên ngọc quí, mà mãi
lang thang đầu làng, xó chợ xin ăn, đợi có người biết đến chỉ, mới sực
nhớ đem dùng. Rất muộn thay!
HT.Thích Thanh Từ