I. Giới hạn vấn đề
Chưa bao giờ con người ngưng tìm kiếm trong thiên nhiên đề mong thâu
thập được nhiều thứ hơn nữa nhằm chất đầy cái nhà kho mãi mãi thiếu
thốn của mình. Từ thuở chào đời, hình như định mệnh buộc nó phải đối
mặt với một thế giới cứ muốn cắt giảm năng lực của mình, khi nó nhận ra
hai bàn tay mình thì quá ngắn, hai chân mình lại quá chậm để có thể bắt
kịp cái dòng chảy xiết của sinh tồn để hưởng thụ cuộc sống, nó phải
nuôi dưỡng cơ thể. Đói và khát không ngừng thôi thúc nó phải chuyển.
động. thế mà cơn đói chưa bao giờ được thỏa, và nỗi khát cũng chưa từng
lắng dịu. Các nguồn tài nguyên trông có vẻ bất tận trong tầm nhìn,
nhưng lại khan hiếm trong tầm với. Điều nó phải học hỏi để làm là phân
phối các nguồn tài nguyên ấy một cách hợp lý.
Trước khi học cách làm này, nó phải biết học cái gì. Nó được thuyết
phục để tin tưởng thế giới này được ai tạo ra, và được tạo ra thế nào.
Mặt khác, đời sống con người lại tưởng như vô nghĩa. Sống và chết một
cách ngẫu nhiên, phi lý, và vô mục đích. Nếu thánh kinh không có sách
Sáng thế, có lẽ người ta không thể biết được diện mạo thế giới sẽ như
thế nào, tốt hơn hay xấu hơn, khi họ nghĩ vế hôm nay. Tuy nhiên, một
vấn đề như thế, những người Phật tử để qua một bên.
Ngày xưa, một vị tăng trẻ tên Màlunkya đã hỏi thách đức Thế tôn để
xem Ngài biết hay không biết thế giới này là thường hay vô thường, hữu
hạn hay vô hạn; thân thể và linh hồn có phải đồng nhất hay không, v.v…
Thay vì giải thích thế giới được tạo ra thế nào, và tạo ra để làm gì,
Đức Phật đã khuyến cáo vị tu sĩ trẻ đừng phí thì giờ của mình cho những
câu hỏi ở ngoài tầm nhận thức con người, mà nên tập trung nổ lực để
nhận thức những điều kiện thực tiễn của chính mình. Ngài đưa ra một thí
dụ: Một người bị bắn trúng một mũi tên độc. Ông ta không có thì giờ để
hỏi mũi tên ấy từ đâu đến, được làm bằng loại gỗ gì, và ai đã bắn nó.
Việc quan trọng thúc bách nhất ông ta phải làm trước hết là nhổ mũi tên
độc ra và chữa trị vết thương. Sống còn là ưu tiên số một, điều khác
tính sau.
Trong một bản kinh, khi giải thích cho một tu sĩ Bà-la-môn nghe về ý
nghĩa thật sự, và cách thức tế lễ, một đại tế quan trọng của đạo
Bà-la-môn bấy giờ, Đức Phật dẫn dụ một câu chuyện trong quá khứ. Có lần
một vị vua muốn tổ chức một lễ đại tế để cầu phúc lợi cho vương quốc
mình. Vua hỏi ý kiến một vị tu sĩ cao nhất. Vị này đã giảng dạy cho vua
phải làm gì trước tiên. Vương quốc ấy bấy giờ đang khốn khổ vì nghèo
đói và bất ổn, trộm cướp và giặc giả hoành hành. Nếu làm cho dân chúng
có công ăn việc làm thì sự trộm cướp và nổi loạn sẽ giảm thiểu.
Như chúng ta thấy, tăng trưởng kinh tế là nền tảng cho ổn định và
thanh bình của xã hội, vì vậy sự phát triển của nó bao hàm việc mở rộng
sự hành đạo. Khía cạnh này trong giáo lý đức Phật rất thường bị bỏ qua,
và nếu có cái gì không bị loại bỏ thì đó là việc chú trọng đến oai nghi
đạo đức. Sự hoàn thiện đạo đức dĩ nhiên là mục đích cao quý của sự tu
tập trong Phật giáo, nhưng bị đói đến lã người thì không ai tài nào
hành thiền được. Điều này được ám chỉ đến trong một câu nói của đức
Phật: “Mọi chúng sinh đều nhờ lương thực mà sống." Theo quan điểm hiện
đại, lời dạy này có thể được xem là bối cảnh kinh tế của Phật giáo.
II. Sản xuất cái gì: Giáo lý về lương thực
Vậy thì phải có kinh tế học Phật giáo. Nó không những dạy con người
cách thức kiếm sống theo chánh pháp, nghĩa là hợp pháp và lương thiện,
mà còn dạy cách xử dụng lợi nhuận thế nào để có lợi ích cho bản thân và
người khác. Vì vậy nó không được bỏ qua vấn đề sản xuất và tiêu thụ.
Nói kinh tế học hiện đại đang cố gắng giải quyết các vấn đề sản xuất
cái gì, sản xuất cách nào và cho ai thì thật nhàm chán. Người ta đã tập
trung nhiều vào việc sản xuất hàng hóa, nói một cách rành mạch, hàng
hóa và dịch vụ. Đây chỉ là tên gọi tổng quát của nhiều thứ háng hóa
được sản xuất ra để bày bán hay tiêu dùng mà thôi.
Con người thường có khuynh hướng sản xuất trước hết và tối hậu cái
gì cần thiết cho đời sống của mình và thỏa mãn ham muốn của mình, dầu
cái ấy có là cốt yếu trong các nghiên cứu kinh tế hay không Kinh tế học
có thể nghiên cứu cách thức phân phối tối ưu các nguồn tài nguyên khan
hiếm, và cách thức các thị trường họat động để phân phối, nhưng định
nghĩa nào đi nữa cũng chỉ có thể có được nếu và chỉ nếu đời sống con
người tồn tại.
Về căn bản, con người cần lương thực vật chất cho đời sống vật chất
của mình. Nhu cầu này bắt đầu từ khoảnh khắc mới có tri giác cho đến
khi lâm chung. Vào thời kỳ đầu tiên của cuộc đời, con người chưa có khả
năng sản xuất, vì vậy nó phải sống nhờ vào kinh tế ban tặng. Nói theo
kinh tế học, nó là kẻ đi vay. Cái gì nó đã vay hôm qua, hôm nay nó phải
trả. Và cái gì hôm nay nó làm, ngày mai sẽ được hoàn báo. Đó là quy
luật hoạt động, và sự hoàn báo ấy đặt cơ sở trên giáo lý về nghiệp.
Bây giờ, vần đề đặt ra là: Con người cần cái gì để nó có thể tồn tại
và phát triển? Trước hết, với tư cách là một sinh vật, nó chỉ cần lương
thực vật chất. Khi tiến hóa thành một động vật, nó cần thêm một loại
lương thực nữa: Lương thực tiếp xúc. Đến một trình độ tồn tại cao hơn,
là một con người, nó cần 4 loại lương thực cả thảy: lương thực vật
chất, lương thực tiếp xúc, lương thực tinh thần, và lương thực nhận
thức. Điều này được nói đến trong một bản kinh: "Đây là 4 loại
thức ăn dùng để duy trì các chúng sanh nào đã sanh khởi, hoặc để hổ trợ
các chúng sanh nào đang tìm chỗ sanh ra. 4 loại gì? Đoàn thực, thô hoặc
tế; thứ hai là xúc thực, thứ ba là tư thực, và thứ tư là thức thực."
III. Sản xuất cho ai: Các trình độ tồn tại.
Trong mỗi giai đoạn phát triển, nhận thức khởi lên ngay khi có sự
tương tác giữa ngoại cảnh và giác quan. Nhưng ở trình độ thấp, nhận
thức xuất hiện còn yếu đến độ khó nhận biết được thế giới. Ở trình độ
này, nhận thức chỉ là một ý muốn tồn tại mù quáng.
Khi các giác quan đạt đến độ chín chắn, hình ảnh thế giới được phản
hiện rõ ràng và rành mạch hơn, và nhận thức về nó có luận lý hơn, hệ
thống hơn. Ở một cấp độ cao hơn trong tiến trình nầy, nhận thức phát
triển thành tự ý thức, nhận biết sự tồn tại của thế giới bên ngoài cũng
như sự tồn tại của chính mình. Nhận thức như là loại thức ăn thứ tư cần
thiết cho giai đọan tiến hóa này.
Sự phát triển tinh thần tùy thuộc vào sự tích lũy các kinh nghiệm.
Nếu việc xử lý sự tích lũy này bị hỏng, thì sự họat động của các giác
quan không tạo ra một hiệu quả tốt nào cho trí óc. Điều này có nghĩa,
các dữ kiện như là thức ăn tinh thần đã không được cung cấp đầy đủ,
hoặc cấu trúc giác quan đã từ chối loại thức ăn này. Ta có thể gọi loại
lương thực thứ ba này là lưong thực cho tư tưởng. Còn lương thực cho sự
văn minh để duy trì hoạt động và phát triển là nhận thức.
Theo truyền thống Phật giáo, như được thuật lại trong kinh
Aggannasutta, thuở đầu tiên, con người thu thập các nguồn thiên nhiên
dùng làm thực phẩm và áo quần, "sống nhờ một loại lúa chín tự nhiên
không cần nấu". chúng ta có thể tưởng tượng ra rằng nguồn thiên nhiên
được đề cập đến ở đây mà những người tiền sử thu thập là thứ không tích
trử, "thứ gì họ thu lượm được trong buổi chiều cho bữa ăn chiều sẽ mọc
lại và chín vào buổi sáng; thứ gì họ thu lượm được trong buổi sáng cho
bữa ăn sáng sẽ mọc lại và chín vào buổi chiều." Phải đến một giai đọan
tiến hóa nhất định nào đó về sau con người mới bắt đẩu nẩy lên trong
đầu óc mình cái ý tưởng: "Tại sao ta phải thu lượm lúa vào buổi chiều
cho bữa ăn chiều và vào buổi sáng cho buổi săn sáng?” Ý tưởng tích lũy
dẫn đến sự đầu cơ. Dần dần sự đấu tranh giữa các đối thủ trong cộng
đồng khởi lên, và xã hội nguyên thủy của loài người bắt đầu một khúc
quanh mới bị lôi cuốn vào xung đột xã hội.
Theo lẽ thông thường, người ta cho sự tích lũy trong thời tiền sử là
bị thúc đẩy bởi tính làm biếng của con người. Khi trí óc phát triển đủ
để quyết định phải thu thập cái gì và thu thập cách nào có lợi cho tác
nhân của nó, bấy giờ con người phải đối diện với sự hạn chế về thời
gian. Nó phải phân phối thời gian của mình một cách tối ưu giữa lao
động và nhàn rỗi. Nó phải học cách chọn lựa. Trên phương diện này chúng
ta đưa cả sự tiêu dùng và nghỉ ngơi vào thời gian nhàn rỗi. Đến một mức
độ tiến hóa cao hơn, thời gian nhàn rỗi được dành trọn cho việc hưởng
thụ 4 loại thức ăn. Bánh mì và bất cứ cái gì cùng loại được tiêu thụ để
duy trì cơ thể sinh học và trạng thái ổn định của nội tạng. Nhìn và
nghe được dùng làm xúc thực để tích lũy kinh nghiệm nhờ đó tăng cường
khả năng phán đoán và chọn lựa giữa cái tốt và cái xấu. Suy nghĩ và ước
muốn được nuôi dưỡng bằng tư thực, loại lương thực thứ ba, mà nhờ phẩm
tính của nó hoạt động của con người cất cánh hướng đến mục đích tối
hậu. Hơn nữa, tương lai của con người tùy thuộc vào những gì nó đang
làm trong hiện tại. Nói theo kinh tế học, con người phải học cách phân
phối các tài nguyên qua thời gian.
Niềm vui thích nghe và nhìn khi nhàn rỗi, được thiên nhiên thụ động
in dấu lại, không còn đủ khả năng thỏa mãn nhu cầu tích lũy các kinh
nghiệm để dùng làm nguồn năng lương cho việc thúc đẩy cấu trúc tinh
thần hoạt động. Các vật liệu dùng làm xúc thực phải được sản xuất thành
các món hàng hóa. Dầu vậy, thực phẩm vật chất cần thiết để duy trì cơ
thể sinh học không thể bị cắt giảm. Vì thế, con người hoặc phải tăng
gấp đôi thời gian làm việc, hoặc phải cải thiện kỷ năng sản xuất. Con
người thời tiền sử, được nói đến trong bản kinh dẫn trên, đã tăng gấp
đôi sản phẩm của nó, nhưng không một ám chỉ gì cho thấy nó đã xoay xở
cách nào để làm được như vậy.
IV. Cách sản xuất
Mặc dầu khó hiểu dưới hình thức truyện cổ tích được bản kinh kể lại
bằng loại phương ngữ, một số mô hình kinh tế thực sự có thể đã được cấu
trúc dựa vào tác nhân thời tiền sử. Kẻ đối tác của nó trong một hệ
thống kinh tế khác là Robinson Crusoe, người khởi đầu cuộc sống của
mình trên một hải đảo hoang vu, ở đó trong những ngày đầu của mình, anh
chàng chỉ có độc nhất sự lao động của chính bản thân nhờ sử dụng hai
bàn tay và những thứ thiên nhiên giới hạn xung quanh anh ta cung cấp.
Hàng hóa được sản xuất bằng hỗn hợp lao động và các yếu tố thiên nhiên
cung cấp dĩ nhiên là không thể tích trử được. Trong toàn bộ thời gian
bị hạn chế vào ban ngày, ngay cả được phân chia một cách hợp lý và cân
xứng giữa làm việc và nghỉ ngơi, anh ta cũng buộc phải cắt bớt quỹ thời
gian chi tiêu cho việc thu thập lương thực để chi cho việc dựng lên một
túp lều. Trong vô thức, đầu óc anh ta đã dựng nên cái biên giới những
khả tính sản xuất mà nó phân phối một cách tối ưu các nguồn tài nguyên
khan hiếm của mình.
Ẩn dụ Robinson Crusoe có khả năng giúp chúng ta suy luận ra cách gia
tăng năng suất của người tiền sử - tăng gấp đôi lượng lúa gạo thu lượm
được đủ tiêu dùng cho hai ngày thay vì chỉ một ngày. Xét hàm số sản
xuất, nếu những thứ khác luôn được giữ nguyên: đất và lao động trong
bối cảnh hiện tại không đổi, thì một sự thay đổi trong kỹ thuật sẽ làm
thay đổi đầu ra.
Liên hệ đến điều này, dựa vào lý thuyết Phật giáo về 4 loại thức ăn,
thì nhu cầu vế hàng hóa tiêu dùng thuộc loại thực phẩm vật lý, giả như
ở trong một nền kinh tế dài hạn, khi đạt tới đơn vị cuối cùng của tính
hữu dụng tới hạn của nó, sẽ luôn được giữ nguyên suốt một thời kỳ rồi
rớt xuống cùng với sự hủy diệt của đời sống con người vốn lệ thuộc quy
luật thế giới vật chất. Ba loại thức ăn khác, cơ bản trước hết được xem
chỉ là thức ăn bổ túc cho thực phẩm vật lý, sẽ giảm thiểu khi cơ thể,
cái mà nó hỗ trợ, hủy hoại.
Trong câu chuyện về người tiền sử nêu lên ở trên, nó kể rằng khi
người ta giành giật nhau thu gom lúa gạo để tích trử cho tiêu dùng
trong tương lai, thì lúa gạo chín tự nhiên không cần nấu biến mất, và
một loại lúa gạo mới đòi hỏi con người phải làm lụng để sản xuất thay
thế nó. So với hoàn cảnh của Robinson Crusoe như các nhà kinh tế ưa
dùng, trong đó mọi thứ gì nó có thể lấy được trong tay đều là những yếu
tố do thiên nhiên cung cấp, không một dụng cụ gì có sẵn ngoài sự lao
động của chính bản thân để sản xuất những thứ cần thiết nhằm thỏa mãn
những nhu cầu tối thiểu, anh ta buộc phải chọn lựa hoặc tiêu thụ đến
hết mọi thứ kiếm được trong ngày nay, hoặc giảm bớt một phần để dành
cho ngày mai; trong trường hợp người tiền sử, họ không để dành bằng
cách cắt giảm tiêu dùng hôm nay cho tiêu dùng ngày mai, mà bằng cách
tăng thêm lượng đầu ra nhờ vào việc cải thiện hiệu năng sản xuất.
Trong hoàn cảnh hiện nay, theo quan điểm Phật giáo như đã phát biểu
trong bản kinh dẫn trên, ta có thể thừa nhận rằng ngay từ đầu con người
thấy sự gia tăng trong sản phẩm là lựa chọn tốt nhất của mình, trước
khi tưởng tượng ra được bất cứ một kiểu mẫu kinh tế nào khi đối mặt với
giới hạn của môi trường và sự khan hiếm của các phương tiện ngoại tại
để thỏa mãn nhu cầu của mình.
Vấn đề tất yếu theo sau là, sự tiêu thụ vật chất có tính hữu ích tới
hạn của nó, nhưng nhu cầu con người muốn thích hợp với sự tiến hóa cao
hơn nhiều thì không giới hạn, vì vậy, con người phải sắp xếp giảm bớt
thời gian làm việc cho sự gia tăng hàng hóa vật chất để có thể dành
nhiều thì gian hơn cho sự nuôi dưỡng kiến trúc tinh thần và địa tầng
nhận thức. Theo hệ quả luận lý, không phải chỉ sự giàu có nơi số lượng
vất chất, mà trong một mức độ nào đó được đánh giá là sự tăng trường
kinh tế, nhưng chính phẩm chất của sự tiêu thụ trong lãnh vực tinh
thần, được cung cấp bằng thực phẩm dành cho kiến trúc tinh thần và địa
tầng nhận thức, là cái biểu thị sự tiến bộ xã hội và sự nâng cao tiêu
chuẩn cuộc sống. Tuy nhiên điều này không có nghĩa, sản xuất vật chất
nên được bỏ lơ, trái lại, nó phải chống đỡ cho sự tiêu thụ trong lĩnh
vực tinh thần. Vì vậy, tăng trưởng vật chất phải tương xứng với phát
triển tinh thần.
Thật ra, trong việc xử lý vấn đề khan hiếm, quả thật không đúng chút
nào khi cho rằng, như một số nhà kinh tế từng tuyên bố, cách giải quyết
của Phật giáo là "thay đổi bản chất và mức độ các ham muốn…” Nghĩa là
giảm bớt ham muốn và nhu cầu của họ.
Khỏi cần phải nói, thứ khoa học kinh tế ấy được nặn ra theo khung sườn đầu óc phương Tây.
Mặc dù những thành tựu vật chất như được nhìn thấy hiện nay ở phương
Tây từ thời chủ nghĩa thực dân cho đến cuộc chiến chống khủng bố ngày
nay, văn minh phương Tây có vẻ chứng tỏ ưu thế của mình đối với cách
hành xử kinh tế của phưong Đông, tiến bộ kỹ thuật của nó đã cải thiện
tiêu chuẩn cuộc sống. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa dân chúng được
hạnh phúc hơn. Thay vào đó, sự thành tựu đầy kinh ngạc về khoa học và
kỹ thuật đang đẩy nhân loại đến bờ vực hủy diệt hàng loạt.
V. Sản xuất và tiêu thụ
Một bản kinh kể rằng trong thời xa xưa, hoặc trong thời kỳ dân chúng
đạt đến sự phát triển cao nhất theo truyền thuyết, chỉ có 3 loại nhu
cầu: ham muốn, đói khát và tuổi giả. Thời gian trôi qua, khi xã hội con
người bị xung đột một càch khốc liệt, thêm nhiều loại nhu cầu khác xuất
hiện. Theo kinh Esukàrì sutta, vào thời đức Phật, của cải được phân
loại theo 4 phạm trù xác định giai cấp xã hội. vì vậy, của cải của một
người là toàn bộ những gì anh ta sở hữu. Nó là phương tiện người ấy
kiếm sống. Khái niệm của cải này gợi lên những ý niệm về sản xuất và
tiêu thụ như kinh tế học hiện đại có thể nhận thức trong một chừng mực
nào đó. Tuy nhiên đức Phật đã đề bạt lấy Pháp tối thượng làm của cải
tối hậu mà nhân loại được khuyến khích tìm kiếm. Pháp tối thượng nói
đến đây gồm 7 yếu tố hay thành phần của của cải: chúng là niềm tin, đức
độ, tàm, quý, học tập, rộng lượng và trí tuệ. Trong đó yếu tố thứ sáu,
tức rộng lượng hay tự do, đạt được nhờ hào phóng bỏ của ra để làm từ
thiện, hàm ý sở hữu của cải vật chất. Bởi vì một người bỏ ra cho người
khác chỉ cái gì nó, một người giàu có chẳng hạn, đã sở hữu được. Vì
thế, các thành phần này của sự giàu có phải được xem là các nhân tố sản
xuất ra hàng hóa có phẩm chất cao nhất. Tuy nhiên, hầu hết những tác
giả viết về kinh tế có lẽ đều miễn cưỡng tán thành một định nghĩa khá
lý tưởng như thế về giáu có, bởi vì theo giả định của họ, giàu có được
định nghĩa là "gồm hai thứ tài sản thực (nhà cửa, xe cộ, máy truyền
hình, và những thứ lâu bền khác) và tài sản tài chánh (tiền mặt, tài
khoản tiết kiệm, cổ phần, trái phiếu, chế độ bảo hiểm và lương hưu) mà
chủ hộ sở hữu.
Như chúng ta thấy, thông thường người ta phân biệt giữa hàng hóa vật
chất đáp ứng các thỏa mãn đời thường của con người, và hàng hóa cao hơn
dùng làm phương tiện nhằm đạt được các thỏa mãn lý tưởng. Vì kinh tế
học chỉ xử lý những chuyện trong thế giới này, thì hệ quả hợp lý kèm
theo là họ chỉ quan tâm đến sự tiêu thụ vật chất.
Thật ra đức Phật chưa bao giờ phủ nhận nhu cầu về hàng hóa vật chất
được tiêu thụ cho những đòi hỏi duy trì đời sống sinh học của con người
là cái làm nền tảng cho sự phát triển cao hơn. Trong kinh Không mắc nợ,
Ngài thừa nhận 4 thứ an sinh: Vui thích của sự sở hữu, Vui thích của sự
sử dụng của cải, vui thích của sự không mắc nợ, và vui thích của sự
không lầm lỗi.
Trong đoạn này, các điều kiện an sinh không được cải thiện và tăng
thêm chút nào nếu chỉ dựa vào việc đạt được và tích lũy một lượng của
cải, cho dù đạt được một cách chính đáng bằng sự nỗ lực và lao động của
mình. Của cải chỉ có ích lợi nếu nó mang lại cho con người sự vui thích
và hạnh phúc qua việc tiêu thụ vật chất lẫn phát triển tinh thần.
Trong một Kinh khác, có lần một người đi đến đức Phật xin Ngài dạy
cho giáo lý mà khi tuân thủ nó, những kẻ là "những chủ nhà, đang hưởng
thụ dục lạc thế gian, đang ràng buộc với vợ con…" có thể sống hạnh
phúc, thanh bình và thịnh vượng trong đời sống hiện tại cũng như trong
tương lai. Bấy giờ, Đức Thế tôn đưa ra 4 điều kiện trước tiên dẫn đến
an lạc trong hiện tại. Chúng là sự chăm chỉ, sự phòng hộ, bạn tốt, và
kiếm sống chân chính.
Tóm lại, cách hành xử kinh tế như vậy đã được chỉ dạy. Sự chăm chỉ
hay siêng năng được nhấn mạnh. Nỗ lực, năng động, chăm chỉ, siêng năng
(virya, utthana, padhàna, v.v…). Đôi khi được hiểu như là dùng để diễn
tả trạng thái giống như thế của tâm hay ý thức, mặc dầu các hoạt động
tâm lý của chúng có một khác biết nhỏ. Tuy nhiên, một cách tổng quát,
chúng thường diễn tả yếu tố quan trọng nhất trong sự tu tập, đó là sự
chuyên cần (appàmada). Đức Phật dạy: “Tỉnh giác là con đường đưa đến
bất tử. Lười biếng là con đường dẫn đến tử vong.”
Sự lơ là, bất cẩn, chây lười, nhác nhớm: Đây là những sức ì của tâm
hay ý thức. Nó dấy lên trong lòng người ta cái trạng thái miễn cưỡng
làm việc. Các nhà kinh tế cũng có thể gọi nó là sự nhàn rỗi đối lại với
lao động. Theo các nhà kinh tế định nghĩa, nhàn rỗi là một phạm trù
hàng hóa tiêu dùng có thể được đo lường bằng đơn vị thời gian. Khi đuợc
phối hợp với hàng hóa tiêu thụ nó hình thành một bó hàng cho khách tiêu
dùng lựa chọn, vì theo định nghĩa này, nhàn rỗi chỉ cho bất kỳ thời
gian nào đã chi tiêu mà không làm việc trong thị trường lao động. Vì
thế, khi một công nhân cố gắng tăng thêm thu nhập, anh ta phải gia tăng
chi tiêu lao động, nghĩa là anh ta phải cắt bớt thời gian chi tiêu cho
nhàn rỗi. Như vậy, lao động là cơ hội được trả giá bằng nhàn rỗi.
Với sự giúp đỡ của tiến bộ kỹ thuật, công nhân ngày nay có thể nâng
cao hiệu suất lao động để kiếm được một mức lương cao hơn mà không phải
cắt bớt thời gian dành cho nhàn rỗi. Tiêu chuẩn đời sống của anh ta
được gia tăng, thu nhập đạt đến tối đa, Anh ta vừa giiàu có lại vừa
rãnh rang thụ hưởng lạc thú cuộc đời. Đó là đặc điểm của nền văn minh
hiện đại mà người ta phong cho cái tên là nền văn minh tiêu thụ vật
chất được hình thành trên kiểu mẫu kinh tế phương Tây.
Con người ham muốn dục lạc không bao giờ chán chê. Theo một định
luật, tổng giá trị hữu ích của một món hàng tiêu thụ được tính bằng số
lượng của nó, nhưng đối với người tiêu dùng, phẩm chất của món hàng, từ
đó, tính chủ thể của nó, không nên bị bỏ quên. Thời gian tiêu thụ cũng
là một nhân tố tác động đến sự thay đổi tổng giá trị hữu ích. Một đơn
vị thời gian tăng thêm sẽ làm giảm bớt sự ưa thích hưởng thụ.
Đức Phật thừa nhận 4 nhu cầu: thực phẩm, quần áo, nhà cửa, thuốc
men. Chúng thuộc các yếu tố vật chất và được xếp vào loại dinh dưỡng
vật lý. Sự tăng trường kinh tế chỉ dựa độc nhất vào số lượng hàng hóa
và dịch vụ được sản xuất ra nhằm thỏa mãn sức tiêu thụ vật chất. Như
vậy bất kỳ một loại kích thích nào động viên tiêu thụ cũng làm tăng
lượng cầu.
Việc tập trung vào sản xuất và tiêu thụ vật chất này, thiếu các loại
dinh duỡng khác mà chúng ta gọi là các loại thức ăn tinh thần cần thiết
cho giá trị tối hậu của nhân loại, đã tạo nên tình trạng mất cân bằng
giữa tăng trưởng cơ thể và tinh thần. Ngày nay, với đà tiến bộ ngoạn
mục của khoa học, và với sự thành tựu có vẻ thần kỳ của kỹ thuật, người
ta hiểu biết nhiều về cách thức vật chất hoạt động, nhưng sự hiểu biết
của họ về cấu trúc tinh thần được cấu tạo thế nào và loại thức ăn nào
phải được dùng cho nó thì còn hạn hẹp một cách đáng buồn. Ngoại tình,
hiếp dâm, buôn lậu, ma túy, bạo lực, vô số các bất ổn xã hội; tất cả
triệu chứng này của căn bịnh béo phì xã hội thật ra là kết quả của tình
trạng mất cân bằng trong sự phát triiển kinh tế.
Nhìn chung, tăng trưởng kinh tế trên thế giới ngày nay đã nâng cao
tiêu chuẩn sống của nhân loại lên một mức đáng kể. Tuy nhiên, sản xuất
quá độ và tiêu thụ quá độ dứt khoát kéo theo sự bất bình đẳng trong
việc phân phối của cải trên cán cân thế giới. Về mối bận tâm này, chúng
ta nên tham khảo lời đức Phât dạy liên quan đến vấn đề thời sự này.
Trong một bản kinh, đức Phật đã hướng dẫn một gia chủ trẻ sử dụng
hợp lý lợi tức kiếm được bằng cách phân ra thành 4 phần: một phần dành
cho các nhu cầu bản thân, 2 phần dành chi cho việc kinh doanh. Phần thứ
tư để dành phòng những lúc cần đến. Bản dịch tương đương trong bộ A-hàm
tiếng Hán kể nhiều chi tiết hơn, nó thêm hai phần phụ nữa: một để xây
đền miếu, và phần sáu để xây chùa chiền. Thật thú vị khi chú ý đến bản
Hán dịch bộ A-hàm trong đó vai trò đền miếu thờ thần và chùa chiền ở Ấn
độ cổ được đặt ngang tầm với các viện kinh tế và xã hội ngày nay. Vào
thời đức Phật, hầu hết chùa chiền nguyên là những khu giải trí hoặc
công viên do các ông vua, hoàng hậu, những giới quí tộc hoặc giàu có sở
hữu chuyển sang. Về sau, người ta cúng cho các đoàn thể tôn giáo hoặc
giáo phái để họ tu tập và giảng đạo. Việc hiến cúng một phần thu nhập
của mình cho các mục đích tôn giáo như đức Phật dạy cho vị gia chủ phải
được xem là một đóng góp cho các hoạt động văn hóa và giáo dục, một
loại đầu tư vào vốn con người.
VI. Kết luận
Nhiều tác giả viết về kinh tế học phật giáo phê bình Adam Smith về
định lý “bàn tay vô hình" của ông, theo đó nếu một cá nhân hành xử trên
cơ sở lợi ích riêng của mình thì lợi ích xã hội sẽ được nâng cao.
Sự thật không thể chối cải là tính vị kỷ này đang là động cơ thúc
đẩy sự tăng trưởng kinh tế mà hầu hết các nước ngoài Âu châu và chư hầu
của nó thèm muốn. Như Smith đã xác quyết, lợi ích bản thân của cá nhân
không được thúc đẩy, không một phát triển kinh tế nào có thể thực hiện
được. Để có một cái nhìn sát hơn vào bức tranh, chúng ta hãy đặt hoàn
cảnh này vào câu nói của Keynes: "Nếu không tính chi phí của tranh
chấp, mà chỉ nhìn vào các lợi ích của kết quả cuối cùng được giả định
là vĩnh cửu. Lấy thu hoạch hết lá cây trên cành đến độ cao nhất có thể
được để làm mục đích cuộc sống, thì cách thức khả dỉ nhất có thể đạt
đến mục đích này là làm chết đói những con vật ngắn cổ cho những con
hưu cao cổ sống còn."
Như vậy, các nguyên nhân gốc rễ cho tăng trưởng kinh tế, tốt hơn
hoặc xấu hơn như ngày nay nhìn thấy, được bện chặt với lòng tham lam,
thù ghét và ảo tưởng. Xóa bỏ 3 độc tố này là mục đích tối hậu của đời
sống người Phật tử. Tuy nhiên tính vị kỷ được trợ tá bởi các nguyên
nhân gốc rễ tội lỗi như đã lộ ra trong việc tối đa hóa lợi nhuận, nếu
xét theo thái độ tâm lý học Phật giáo, là lực thúc đẩy mọi hành động
của con người. Căn cứ trên giáo lý về dinh dưỡng, khi cơ thể sinh học
còn tồn tại ngay cả sau khi bậc Thánh đã đạt đến trạng thái diệt hết
các nguyên nhân gốc rễ tội lỗi, 4 loại thức ăn vẫn còn cần thiết cho
đến khi bậc thánh nhập vào niết bàn, vì cơ thể được cấu thành bởi 5 hợp
thể đi đến chỗ tan rã hoàn toàn. Trong phối cảnh này, một hệ thống kinh
tế nào đó vẫn còn tồn tại để cung ứng các nhu cầu cho vị ấy. Đối với
những ai chọn đi theo con đường dẫn đến giải thoát tối hậu, đến thành
tựu Niết bàn, đức Phật dạy cách xả bỏ tuyệt đối các dục lạc thế gian.
Đối với những ai còn bị ràng buộc trong ngũ dục, Ngài thuyết cho họ
giáo lý về cuộc sống bình thường để họ có thể sống bình yên và hạnh
phúc ngay trong đời hiện tại cũng như trong tương lai. Giáo lý cho đời
sống sau thật đơn giản: bao dung và đạo đức. Để có thể tu tập tính bao
dung, anh ta phải có một số của cải nào đó.
Như vậy, hành xử kinh tế của một Phật tử tại gia là môt hành động có
mục đích nhắm đến việc thu thập của cải cụ thể để tiêu dùng vật chất và
tích lũy phước đức cho đời sống mai sau. Liên quan đến hành động có mục
đích này, nền tảng cho sự gia tăng của cải của một Phật tử tại gia được
dạy là phải bao gồm mười hạn mục: đất đai, vốn liếng, con cái, tôi tớ,
gia súc, niềm tin, đạo đức, học tập, bố thí, và trí tuệ. Vì vậy, các
điều kiện tăng trưởng kinh tế phải là một sư cân bằng giữa tiêu thụ vật
chất và phát triển tinh thần.
Tuy nhiên, kinh tế học Phật giáo, nếu có, chỉ có thể thực hiện được
với điều kiện, mục đích trong đời sống này của một cá nhân phải được
xác lập, và việc làm của nó phải được hướng dẫn bởi đạo đức, bất kể lý
thuyết về vị kỷ hay động cơ lợi nhuận có thành vấn đề hay không. Trong
phương diện này, lời đức Phật dạy về chánh mạng hy vọng đóng góp nhiều
nguyên tắc chỉ đạo cho các nghiên cứu kinh tế.
Tuệ Sỹ
Nguyên Giác (dịch từ nguyên bản tiếng Anh tóm tắt)