Không có người nào trong hai chúng tôi muốn hình thành một tín lý mới. Ngược lại, chúng tôi chỉ muốn thiết lập một cuộc đối thoại đích thực cởi mở và bất ngờ, trong những lĩnh vực mà cả hai chúng tôi ít khi đề cập đến'. Kết quả của cuộc thảo luận được xuất bản trong tác phẩm Bạo Động Và Từ Bi (Violence and Compassion - nxb Doubleday 1994).

- Ở Tây Phương tôn giáo không còn ở trong vị thế chế ngự nữa; các ý hệ cũng từ từ tan rã.. Bao nhiêu người vẫn tiếp tục triết lý và hành động, thế nhưng chúng ta vẫn chưa tìm thấy hạnh phúc, an lạc. Tôi muốn nói thêm là hiện các thái độ kỳ thị chủng tộc và các hình thức tôn giáo quá khích đang sinh sôi nẩy nở mạnh.
 
- Những người nào muốn loại trừ người khác (trên con đường tâm linh, tôn giáo) sẽ tự mình bị loại trừ. Những người nào xác định Thương Đế của họ là Thượng Đế duy nhất thì họ đang làm một chuyện cực kỳ nguy hại: họ sẽ là những người dùng mọi cách để bắt người khác phải chấp nhận lòng tin của họ.
 
- Và tuyên bố họ là những người được Thượng Đế lựa chọn!
 
- Đó là điều tệ hại nhất!
 
- Dân chủ nghĩa là đã đặt một rào phòng ngự hữu hiệu bằng cách thực hành một ý tưởng quan trọng là sự phân biệt quyền hành.
 
- Nếu ông muốn nói là sự phân biệt quyền hành giữa tôn giáo và quốc gia, theo tôi đó là một ý tưởng tuyệt vời.
 
- Thế nhưng, Ngài hiện thân cho một sự tương phản lại ý niệm phân biệt quyền hành đó. Ngài nắm trong tay tất cả mọi quyền hành!
 
- Không đúng! Quan niệm quyền hành của chúng tôi khác xa. Chức hiệu, định chế Đạt Lai Lạt Ma có thể biến mất trong một đêm. Chức vị này không phải được thiết lập bởi một quyền lực nào ngoài con người hay trái đất này. Giữa dân chủ và Phật Giáo không có một sự mâu thuẫn nào.
 
- Trở lại với những hình thức tôn giáo quá khích, những lòng tin vụn vỡ, những người tự nhận là 'được Thượng Đế lựa chọn', đó là lý do chính tại sao Phật Giáo luôn tránh đề cập tới một đấng tạo hóa hay Thượng Đế. Khi được hỏi về các vấn đề này, Đức Phật Thích Ca thường giữ im lặng.
 
- Nhưng chính Đức Phật khuyên răn là không được 'quy y thánh thần quỷ vật'?
 
- Đức Phật có nói vậy. Và tất cả các trường phái Phật Giáo hiện nay đồng ý về điểm này. Điều này không có nghĩa là chúng tôi đã 'hợp lý hóa' lòng tin của chúng tôi theo như là cái nghĩa thường tình (e.g thế tục hóa, lời người dịch). Chúng tôi nhận sự hiện hữu của các chúng sinh thượng đẵng, hay ít nhất là những quả vị thượng đẵng (Bồ Tát, La Hán) Chúng tôi tin vào ngôn ngữ mầu nhiệm, sấm truyền, giải mộng, hóa thân. Đối với chúng tôi đó là những lòng tin rõ ràng, nhưng không phải là những lòng tin mà chúng tôi muốn đem áp đặt lên người khác. Tôi lập lại :'Tôi không muốn người khác cải đạo thành Phật Tử'. Phật Giáo chỉ dựa vào sự kiện. Đó là quá trình nghiệm chứng tâm linh, nhất là những kinh nghiệm cá nhân. Tôi nhắc lại một lời dạy quen thuộc của Đức Phật Thích Ca: 'Hãy tự mình thắp đuốc lên mà đi'. Một nhãn quan về các vấn đề toàn cầu có thể phát sinh từ đó, ông có nghĩ như vậy không?
 
- Chưa bao giờ chúng ta sản xuất hàng hoá tiêu thụ nhiều như vậy. Thế nhưng tuyệt vọng cứ sờ sờ trước cửa nhà chúng ta. Chưa bao giờ chúng ta phơi bày thân thể chúng ta, tính dục của chúng ta nhiều vậy, thế nhưng chưa bao giờ chúng ta cảm thấy cái chết cận kề như vậy. Chưa bao giờ chúng ta sáng chế những phương tiện truyền thông với người khác, thế nhưng chưa bao giờ chúng ta cảm thấy tận cô đơn tận cùng như vậy. Tôi còn có thể kể dài dài...
 
- Tất cả những điều ông nói đều đúng. Nhưng không có gì có thể giải quyết một sớm một chiều như có pháp thuật. Ông cần thời gian và tiến bộ tâm linh bao giờ cũng chậm. Thí dụ như ông hãy nhìn lại đầu thế kỷ này, những người sống trên trái đất không ai cảm thấy trách nhiệm của mình đối với quê hương địa cầu của mình. Dần dần các xưởng kỹ nghệ khám phá tài nguyên và khai thác tận tình, nhất là ở Tây Phương. Rác rến phế thải khắp mọi nơi. Có một điều lạ là không ai để ý tới điều này. Kết quả là có bao nhiêu chủng loại bị tận diệt. Đây là một điều kinh khủng trong lịch sử 65 triệu năm của lịch sử địa cầu. Đối với một Phật Tử đây là một điều kinh hoàng không thể tưởng tượng nổi.
 
- Và các chủng loại vẫn tiếp tục bị tiêu diệt
 
- Tôi biết. Nhưng ít nhất ngày nay chúng ta quan tâm về mối nguy hiểm đó. Và hiện có đảng chính trị thành lập có tên là đảng Greens và chính sách của họ là bảo vệ môi sinh. Bốn mươi năm trước đây không ai tưởng tượng chuyện này có thể xảy ra. Có một điều nữa, như ông biết thương gia là những người không bao giờ quan tâm đến Phật Giáo. Gần đây một nhóm thương gia có đến gặp tôi và hỏi về những giá trị của truyền thống Phật Giáo. Họ còn đi tìm một chổ để tu tập chung, bồi dưỡng tâm linh trong một tuần hay lâu hơn, dưới sự hướng dẫn của tôi.
 
- Có phải là mọi sự đã quá muộn?
 
- Tôi hy vọng là không. Nhưng dù sao có cũng còn hơn không. Chúng ta đang ở trong một nguy cơ là chúng ta sẽ không còn liên hệ được với những chúng sinh khác trong vũ trụ.
 
- Chúng ta phải làm mọi cách để giữ và thắt chặt mối liên hệ đó.
 
- Những thay đổi thực sự thường chậm chạp và khó thấy. Thí dụ như là Tây Phương bị quyến rũ bởi Phật Giáo trong nhiều năm nay là do hai ý niệm đặc biệt. Đó là ý niệm bất bạo động, một ý niệm đã bén rễ ở đây. Thứ hai là ý niệm về duyên sinh (duyên khởi) vốn là một ý niệm lâu đời cũa Phật Giáo.
 
- Ý niệm duyên khởi đã khiến chúng tôi quan tâm đến môi sinh?
 
- Ý niệm cho là sinh vật sống một cách biệt lập đã bị Đức Phật và tất cả các tông phái Phật Giáo phủ nhận ngay từ lúc đầu. Không có gì có thể hiện hữu một cách tự lập. Trái lại mọi vật mọi sự đều liên hệ chằng chịt với nhau. Mọi vật được nối kết với nhau trong mạng lưới vô biên. Indra trong thần thoại Ấn là một mạng lưới của các viên ngọc, mỗi viên phản chiếu toàn thể những viên khác. Thấy một là thấy tất cả, tất cả có sẵn trong một. (Các Thiền Sư dùng ẩn dụ núi Tu Di trong một hạt cải - hạt cải chứa tròn đầy núi Tu Di - chú thích của người dịch). Không có một chủng loại nào - kể cả nhân loại - có thể tự đặt mình ra ngoài thế giới, ra ngoài bánh xe của vũ trụ. Chúng ta chỉ là một mắc xich trong bánh xe vô biên đó.
 
- Cái bánh xe đó càng ngày càng kêu kẽo kẹt. Ngài có cảm thấy lo ngại về sự bùng nổ của dân số trong thế kỷ 20 không?
 
- Rất lo ngại. Đó là một vấn đề tối quan trọng.
 
- Có thể là vấn đề số một?
 
- Đúng, tôi cũng nghĩ vậy. Từ năm 1987, dân số thế giới đã vượt qua con số 5 tỷ. Chừng 700 hay 800 triệu đã được sinh thêm sau năm đó. Trong vòng ít hơn 30 năm nữa, con số này có thể gấp hai. Mọi người phải được thông báo sự kiện này, không phải với thái độ đạo đức giả hay với thành kiến. Chúng ta phải nói rõ là: 6 tỷ người trên trái đất là quá nhiều. Về phương diện đạo đức đó là một lỗi lầm quan trọng vì dân số tăng gia kiểu đó làm tăng thêm hố sâu giữa các nước giàu và nước nghèo. Và về phương diện thực tế viễn ảnh đó thật là hãi hùng!
 
- Có nghĩa là Ngài đồng ý với việc kiểm soát sự tăng gia dân số?
 
- Đúng vậy. Việc kiểm soát dân số phải được quảng bá rộng rãi và cổ động.
 
- Có một vài truyền thống tôn giáo chống lại điều này!
 
- Đúng thế. Kể cả một vài thành phần trong Phật Giáo. Nhưng đã tới lúc phải xô ngã thành trì bảo thủ đó.
 
- Vấn đề chính là thái độ của chúng ta đối với đời sống con người. Mặc dù sống là khổ, nhưng dưới mắt chúng ta đời sống con người là một hiện tượng quý giá, bởi vì chúng ta được hướng dẫn bởi trí thông minh và trí thông minh càng ngày càng tăng trưởng. Nếu nhìn theo quan điểm này, kiểm soát dân số là một điều nguy hại vì nó ngăn cản sự hiện hữu của con người.
 
- Đó là quan điểm cá nhân?
 
- Mỗi người là một cơ hội kỳ diệu. Và phá thai là một hành động bạo động mà Phật Tử không chấp nhận. Nhưng nếu chúng ta nhìn trong một viễn tượng xa hơn, nếu chúng ta cố gắng hình thành một nhãn quan toàn cầu, chúng ta thấy là có quá nhiều con người trên quả địa cầu này. Trong tương lai tình trạng chen chúc nhau mà sống còn tệ hơn nữa. Vấn đề không còn là sự tự thỏa mãn với trí thông minh tuyệt diệu và phức tạp của con người; mà là vấn đề sống còn của nhân loại. Ngay bây giờ, có 5 tỷ đời sống quý giá của con người. Và 5 tỷ đời sống quý giá này thấy bị đe dọa bởi những đời sống quý giá khác. Triệu triệu con người lại sinh thêm ra.
 
- Như vậy không phải chỉ là đời sống con người bị đe dọa ?
 
- Dĩ nhiên là không. Thú hoang, cây cối, những gì khác phải biến mất nhường chỗ cho đời sống con người. Trong vòng 30 năm qua, ở Tây Tạng rừng cây bị phá hủy một cách hung hãn. Cũng như ở những nơi khác, đất đai khô kiệt chất mầu mỡ. Các loại thú hoang mà tôi lúc nhỏ ưa thích bấy giờ đã biến mất. Có bao nhiêu chủng loại đã bị biến mất để nhường chỗ cho đời sống quý giá của con người!
 
- Nếu chúng ta muốn bảo vệ đời sống, nhất là muốn bảo vệ 5 tỷ đời sống quý giá đang chen chúc trên trái đất, nếu chúng ta muốn họ sống sung túc hơn, có công lý hơn, có hạnh phúc hơn, chúng ta phải kềm chế sự sinh sản lại. Ông thấy thế là hợp lý không?
 
- Có thể là đời sống biến thành kẻ thù của đời sống?
 
- Nhất là con người. Bởi chính con người đe dọa đời sống của những sinh vật khác.
 
- Về điểm này các truyền thống lâu đời không giúp đỡ được gì?
 
- Không, bởi vì những truyền thống này khai sinh lúc con người còn ít và còn được trân quý. Con người bị các nguy hiểm rình rập. Trẻ con thường chết yểu. Hiện nay mọi sự đã đổi khác hẵn, nhất là trong vòng 50 năm qua.
 
- Chúng ta có thể nói gì về những hứa hẹn của khoa Di Truyền Học trong thế kỷ tới?
Cloning - đúc ra một một người tương tự khác - đưa đến việc thực hiện trường sanh bất tử.
 
- Đúng, thật dễ dàng, tạo ra một phó bản in hệt có nghĩa là chúng ta chấm dứt khả năng biến hoá. Chúng ta tuyên bố là chúng ta hoàn hảo và ngừng lại. Một mặt khác, nếu chúng ta thực hiện được giấc mộng trường sanh bất tử, có nghĩa là chúng ta phải ngăn chặn sinh sản, nếu không trái đất đâu có chổ nào chứa!
 
- Sự kéo dài tuổi thọ trung bình của con người đặt ra những vấn đề không giải quyết được. Chúng ta phải đối xử với người già mới này ra sao? Làm cho họ có chuyện gì làm? trả họ tiền dưỡng lão?
 
- Phải, rồi chúng ta sẽ phải làm gì với sự bất tử? Mối liên hệ của chúng ta thay đổi toàn diện.
 
- Thay đổi trong lối suy nghĩ đưa đến thay đổi toàn diện thái độ của chúng ta.
 
- Ngài không 'Y Kinh Giải Nghĩa'?
 
- Trái lại thì có. Anh có điên mới ráng giữ nguyên kinh điển trong một thế giới đang thay đổi. Thí dụ như nếu khoa học chứng minh được là kinh điển sai, thì kinh điển phải thay đổi.
 
- Trong nhiều thế kỷ Giáo Hội Thiên Chúa cố bảo vệ 'sự thực lịch sử' trong thánh kinh trước những khám phá mới của khoa học. Đối với Ngài có lẽ đây là thái độ phi lý?
 
- Phí công vô ích. Phật Giáo thì nói ngược lại. Đó là một điểm chung và trường phái nào cũng chấp nhận: muốn hay không muốn chúng ta vẫn phải lao vào thế giới vô thường. Cũng giống như thế, bản thể trường tồn của muôn vật chỉ là một ảo tưởng. Thực tại trôi chảy giữa các kẽ ngón tay và chúng ta không thể nào giữ được.
 
- Theo ý tôi, thỉnh thoảng Đức Giáo Hoàng muốn ngưng bánh xe của thế giới lại. Có phải câu trả lời thực sự của Đức Phật là thái độ im lặng.
 
- Chính vậy. Đức Giáo Hoàng bị ảnh hưởng trực tiếp của truyền thống tôn giáo mà Ngài đại diện. Do đó Ngài bị trói buộc bởi một nguyên tắc: con người là một sinh vật quý giá. Nhưng nguyên tắc này sẽ va chạm với một nguyên tắc khác tức là những sinh vật khác cũng quý giá và phải được tôn trọng, không phải chỉ có con người. Nếu đời sống quý giá cần được bảo vệ thì phẩm chất đời sống cũng phải được bảo vệ. Đối với chúng tôi, trung thành với một nguyên tắc có nghĩa là không có sự chọn lựa. Trí khôn của chúng ta sẵn đó để chúng ta thích ứng và chọn lựa. Tất cả mọi sự mọi vật đều tương đối. Trí thông minh bị nghẽn không phải là trí thông minh. Nếu tôi phải cắt một ngón tay để cứu 9 ngón kia, tôi sẽ không ngần ngại chút nào. Tôi sẽ cắt ngón tay đó. Tôi tin là chúng ta phải góp sức với nhau để đi tìm một con đường tâm linh mới.
 
- Con đường tâm linh đó không hẳn là tôn giáo?
 
- Không phải là một tôn giáo. Quan niệm mới này phải được khai triển song song với các tôn giáo, để những người có thiện tâm thiện chí có thể tuân theo được.
 
- Ngay cả cho những người không có tôn giáo, hay chống tôn giáo?
 
- Đúng thế. Chúng ta cần một quan niệm mới, một con đường tâm linh cho những cư sĩ bình thường. Chúng ta phải cổ động cho quan niệm mới này với sự giúp đỡ của các khoa học gia. Điều này có thể dẫn chúng ta thiết lập những điều mà ta đang đi tìm, một nền đạo đức thế tục. Tôi khẩn thiết tin vào điều này. Và tôi nghĩ là chúng ta cần một nền đạo đức thế tục như thế để thế giới này có thể có một tương lai tốt hơn.
 
- Mỗi ngày tôi đều thể nghiệm được sự lợi ích của an lạc. Rất tốt cho cơ thể. Như ông có thể tưởng tượng được, tôi là một người rất bận rộn. Tôi nhận lãnh rất nhiều trách nhiệm, hoạt động, du hành, diễn văn. Tất cả điều đó là một gánh nặng, thế mà tôi có áp suất máu của một đứa bé. Những gì tốt cho tôi cũng tốt cho người khác. Tôi không có nghi ngờ gì về điều này. Thức ăn bổ dưỡng, cưỡng lại tất cả những ham muốn quá độ, tham thiền mỗi ngày. Tất cả điều đó đưa đến an lạc cho tâm. An lạc tâm thì thân an lạc. Cho dù tôi phải gánh vác những khó khăn trong đời, tôi vẫn cảm thấy an lạc.
 
- Và con đường của Ngài đi vẫn là con đường từ bi?
 
- Đúng thế. Từ bi. Nếu ta gắng đi tìm chúng ta sẽ thấy từ bi nằm trong mỗi chúng ta và phải đối với mọi chúng sinh bằng tình thương rộng lớn đó. Thỉnh thoảng chúng ta cũng cảm thấy khó khăn khi áp dụng. Giống như trong lúc này tôi đang gắng đem tâm từ bi để đối với những người gọi tôi là kẻ thù, người Trung Quốc, những kẻ đã xâm chiếm Tây Tạng. Những hành động mà họ đã làm hay tiếp tục làm sẽ tạo ra những ác nghiệp của chính họ, và một ngày nào đó, họ sẽ nhận lãnh những nghiệp quả xấu.
 
- Tái sinh làm một người đàn bà có phải là một dấu hiệu của nghiệp quả xấu?
 
- Trong quá khứ phụ nữ thường bị coi thường. Cũng như ở các quốc gia khác, Tây Tạng là một quốc gia mà đàn ông khống chế đàn bà. Ngày hôm nay nếu so với Trung Hoa hay Ấn Độ, phụ nữ Tây Tạng đã khá hơn nhiều, nhưng trên thực tế vẫn còn nhiều chuyện phải làm.
Trong Phật Giáo, nhất là Phật Giáo Đại Thừa, nam và nữ trên nguyên tắc bình đẳng. Sau khi thọ giới, Tỳ Kheo và Tỳ Kheo Ni có bổn phận và quyền như nhau. Tuy nhiên sự kỳ thị vẫn còn tồn tại. Rất khó mà xác định nguyên nhân và giới hạn, nhưng Tỳ Kheo Ni không được đối xử và kính trọng như một Tỳ Kheo. Mặc dù trên nguyên tắc họ đều thọ giới giống nhau.
 
- Tại sao?
 
- Tôi không thấy rõ tất cả nguyên nhân nhưng tôi biết có sự kỳ thị đó. Năm ngoái tôi triệu tập một hội nghị về vấn đề này. Hội nghị kéo dài 4 ngày. Các giáo thọ đến từ khắp nơi, Tây Phương và Nhật Bản. Chúng tôi cùng thảo luận một số vấn đề, đặc biệt là tình trạng của phụ nữ, đời sống tình dục, và những vấn đề khác thường xảy ra trên thế giới. Một Tỳ Kheo Ni nói là tình trạng bất bình đẳng làm trì trệ ni chúng. Một phụ nữ Tây Phương lớn tuổi kể lại những khó khăn của chính bà đã gặp. Câu chuyện bà làm tôi khóc vì cảm động. Đúng là tình trạng còn có thể cải thiện nhiều thêm nữa.
 
- Nếu kiểm soát sinh sản là một điều không thể nào thiếu được, vai trò của phụ nữ là vai trò chủ chốt. Họ phải dành lại quyền sinh sản hay từ chối sinh sản.

- Tôi cũng tin vậy. Đứng trên quan điểm vô thường, tôi nghĩ là nam tính và nữ tính không thể nào chấp nhận được.
 
- Cũng giống như một hiện hữu cho là mình có phẩm tính bền vững, những ý niệm này (nam tính nữ tính - chú thích của người dịch) không có nghĩa đối với chúng tôi. Chúng chỉ bị ràng buộc vào một số điều kiện, hoàn cảnh (như môi trường văn hóa và lịch sử), và những hoàn cảnh này có thể thay đổi.
 
- Có thể nào một Đạt Lai Lạt Ma tới là một Tỳ Kheo Ni?
 
- Trên nguyên tắc, không có gì cản trở điều đó.
 
 
Quán Như chuyển ngữ
Theo bài Global View: A Conversation with the Dalai Lama của Jean-Claude Carrière trên Tricycle Fall 1995.