Thỉnh thoảng, tôi lại có dịp được đi đây đi đó để làm hội thảo. Quả là một may mắn và thú vị, khi được thoát ra khỏi bốn bức tường đơn điệu của phòng khám bệnh để rong ruổi đường xa, lại được tiếp xúc với "corps medicale" (y giới- theo cách gọi quen miệng của nhiều đàn anh Tây học) ở nhiều vùng miền của đất nước. Và chính trong những cuộc gặp gỡ ngắn ngủi này, dù chỉ trong phạm vi nhỏ hẹp của một cuộc hội thảo y khoa, đã gợi ra khá nhiều điều để ngẫm nghĩ.

Sẽ không quá lời, nếu như cung cách, phong thái của đám đông thầy thuốc mà ta gọi là corps medicale đó, cũng phản ánh khá chân thực về phong hóa, tính cách của một vùng miền cụ thể. Cao đạo, khinh bạc, giỏi giang, uyên bác, tự mãn, kiêu căng, bảo thủ, trì trệ...,  những người thầy thuốc trên đất nước này cũng là tấm gương soi về những tố chất của vùng miền đã cưu mang họ. Đất sinh ra con người, hay con người tạo ra phong hóa, câu hỏi ấy chắc nghĩ hoài vẫn không hết những điều thú vị cần kiến giải.

Những đồng nghiệp của tôi ở miền Tây Nam bộ, cũng chân chất, hiền lành, trung hậu...như những bệnh nhân hay người dân quê họ. Và thậm chí, một vài người trong số họ đã từng bị đám sinh viên nghịch ngợm chúng tôi trêu chọc là "bác sĩ Hai Lúa", cũng vì cái sự thật thà như đếm đó.

Khung cảnh quen thuộc ở Nam Bộ

Lắm khi, tố chất dung dị của người miền Tây, đã là một trở ngại cho sự vươn đến cái ngưỡng tao nhã, thanh lịch mà nghề nghiệp y khoa đòi buộc, hay như nó phải thế!

Nhưng dù sao, đa phần những đồng nghiệp miền Tây đó là những người đáng mến. Làm việc, trao đổi chuyên môn với họ là một kinh nghiệm dễ chịu và đáng nhớ.

Mỹ Tho là một trải nghiệm khác, cũng vô cùng dễ chịu nhưng chưa hề thấy ở một tỉnh lỵ miền Tây nào khác. Thực vậy, đi lại cũng nhiều, tôi chưa hề thấy một sự đúng giờ rất đáng khen ngợi như vậy ở các đồng nghiệp ở những nơi được gọi là "trung tâm y học" khác của xứ mình. Các đồng nghiệp ở Mỹ Tho ăn mặc chỉnh tề, không áo thun xộc xệch, áo sơ mi trắng bỏ trong quần như ...thầy giáo làng, và đúng giờ... như quân đội. Họ nghe chăm chú, ghi chép cẩn thận và không hề có một tiếng chuông điện thoại sỗ sàng nào vang lên trong suốt cuộc hội thảo. Họ đặt những câu hỏi nghiêm túc, thể hiện một trình độ chuyên môn cao với một thái độ thân ái và hòa nhã.

Ở đây, ta không hề thấy những bài tham luận lê thê ngoài dự kiến, được diễn giải bằng một thái độ trịch thượng hay khoe mẽ như vẫn thường thấy ở những vùng đất "thanh lịch" khác. Và sau hết, trong ăn trưa, họ không cười nói ồn ào, không cụng ly hò hét "một, hai, ba"... ầm ĩ như bao cuộc nhậu suồng sã khác.

Nhiêu đó thôi, cũng đủ làm cái đầu dấm dớ của tôi ngẫm nghĩ đủ thứ chuyện về sự khác biệt rõ rệt này. Mà vẫn chưa hết ngạc nhiên(và mắc cỡ), khi một đồng nghiệp trẻ còn đến khoanh hai tay rất lễ phép: "Em chào thầy, chừng nào thầy dìa Sài Gòn?"

Sông nước Mỹ Tho

Sẽ không còn chút ngạc nhiên nào, khi lần giở những trang dư địa chí về đất Mỹ Tho. Sách xưa nói rằng, từ năm 1679, chúa Nguyễn đã cho khoảng 3000 người Minh hương định cư ở vùng đất mới này. Cũng như Hội An, với sự trung tín và năng khiếu kinh doanh sẵn có, những người Minh Hương này đã nhanh chóng biến đất Mỹ Tho thành một trong hai trung tâm thương mại lớn nhất Nam bộ thời ấy (trung tâm thứ nhì là Cù lao Phố, Biên Hòa).

Năm 1785, trận hải chiến Rạch Gầm - Xoài Mút với quân Xiêm la đã diễn ra ở đây và đã biến vùng đất này trở thành tiêu điều, khi đa số thương nhân bản địa di chuyển lên Sài gòn - Bến nghé để sinh sống. Năm 1826, vua Minh Mạng thiết lập trấn Định Tường, nơi mà Mỹ Tho trở thành thủ phủ cho đến thời tỉnh lỵ Định Tường dưới thời chế độ cũ.

Một vài dòng ngắn ngủi để thấy bên cạnh cuộc khai phá của tiền nhân về thương mại, kinh tế, những dấu ấn văn hóa quan trọng của đất Mỹ Tho chỉ được thiết lập dưới thời Pháp thuộc. Ngay từ khi bắt đầu công cuộc xâm lược nước ta, thực dân Pháp đã tính đến việc mở trường, nhằm đào tạo những nhân viên phục vụ cho việc chiếm đóng của Pháp như: thông dịch viên, thư ký...

Nhưng phải đến khi Pháp làm chủ được toàn bộ Nam Kỳ, việc thiết  lập một mạng lưới trường học mới được tiến hành một cách chính thức và bài bản. Trong bối cảnh lịch sử đó, ngày 17.03.1879 trường Collège Mỹ Tho, trường Trung học đầu tiên ở Việt Nam được chính thức thành lập. Để  được vào học ở Collège Mỹ Tho, người học phải tham dự một kỳ thi tuyển rất gắt gao. Học sinh Collège Mỹ Tho được cấp học bổng trong suốt quá trình học tập và bắt buộc phải ở nội trú. Ban đầu, Collège Mỹ Tho dạy các lớp thuộc bậc tiểu học và một lớp năm thứ nhất thuộc bậc trung học, đến năm 1924, trường đã tổ chức được đủ các lớp bậc trung học và được tổ chức thi để cấp bằng Thành chung cho học sinh.

Vì là trường trung học duy nhất ở Nam Kỳ thời bấy giờ nên Collège Mỹ Tho đã thu hút đông đảo học sinh miền lục tỉnh Nam Kỳ theo học. Đến năm 1917, trường mở một chi nhánh ở Cần Thơ với tên gọi Collège Can Tho. Học sinh học xong lớp bổ túc tiểu học (Cours Complémentaire) ở Collège Can Tho sẽ được chuyển sang học ở Collège Mỹ Tho cho đến hết năm thứ tư (4e-Année).

Có lẽ, với cơ sở giáo dục quan trọng này, cùng đường xe lửa nối với Sài Gòn dài 71 km, khánh thành ngày 20 tháng 7 năm 1885, là hai yếu tố quan trọng làm cho đất Mỹ Tho mang một dung mạo văn hóa khác hẳn với những vùng đất miền Tây khác.

Giật mình nhớ lại, nhiều đàn anh, đồng nghiệp xuất chúng của tôi ở Sài gòn có gốc gác cũng từ Mỹ Tho.

Không lẽ, cuộc xâm lăng kèm với khai hóa của người Pháp đã trôi qua cả trăm năm, vẫn còn để lại những dấu ấn tốt đẹp như vậy trên nhiều thế hệ trí thức của vùng đất này? Mà có gì đáng ngạc nhiên, nếu ta hiểu gia phong, phong hóa là những thói quen vừa tập nhiễm (acquired), vừa di truyền, và khó lòng triệt hạ nó qua một hai thế hệ. (Những kẻ cay nghiệt chủ trương xem xét lý lịch ba đời từ thời phong kiến, ắt hiểu rất rõ điều này!).

Tôi, kẻ kém cỏi về sử địa, thật thà tin rằng cái thực học của nền giáo dục Pháp, khi gieo trồng trên đất lành Nam bộ, qua bao nhiêu dâu bể, vẫn còn để lại những trái ngọt cho đến ngày nay.

Tại sao trên đất nước này, không phải đâu đâu cũng vậy? Nghĩa là thanh bạch mà không nghèo hèn, giỏi giang mà không hợm hĩnh, khiêm tốn mà không hèn hạ, hòa nhã mà không suồng sã, vui vẻ mà không dung tục... Như tôi đã thấy ở corps medicaleMỹ Tho!

Vậy đó, trong một chuyến "đi cho thấy quê hương", tại sao tôi không có quyền ao ước những điều giản dị như thế cho đất nước nghèo khó và đáng thương vô hạn của mình?

Tháng 9.2012