Đã biết bao nhiêu lần tôi đặt ra câu
hỏi đó sau một ngày nhìn vào lịch thấy con số ghi năm đã bước vào năm thứ ba
mươi của một người tị nạn. Bây giờ có ai mới quen gặp tôi, hỏi: Bà ở đâu đến vậy?
Thì chắc tôi sẽ trả lời rất tự nhiên là Tôi ở Seattle hay khi đang đi du lịch
thì sẽ trả lời Tôi từ Mỹ đến. Tôi sẽ không trả lời là tôi ở Việt Nam đến nữa,
chỉ trừ khi người ta hỏi Bà là người nước nào? Thì lúc đó tôi chắc chắn nói Tôi
là người Việt Nam. Để cho họ không nhầm với người Trung Hoa, người Nhật, hay
người Phi.
Đúng, tôi ở Mỹ trên, dưới ba mươi
năm rồi, tôi là một người Mỹ. Bây giờ thử xem lại con người Mỹ của tôi. Trước
tiên mặt mũi, chân tay tôi chẳng có gì thay đổi cả. Vẫn khuôn mặt cấu trúc ít
góc cạnh của người Á Đông, cái mũi khiêm tốn, tóc sợi to và đen, khi có tóc bạc
thì nhìn thấy ngay, muốn giấu thì phải nhuộm. Đối với người Á Đông thì tôi được
gọi là người có nước da trắng, nhưng mầu trắng này thực ra là mầu ngà, và đứng
cạnh một ông Tây, bà Mỹ nào thì nó vẫn cho cái căn cước da vàng rất rõ rệt. Khi
tôi nói tiếng Anh thì cách phát âm có vấn đề, nếu nói nhanh quá thì sẽ vấp phải
lỗi nói tiếng Anh theo cách dịch tiếng Việt trong đầu. Như thế bị chê là nói Tiếng
Anh bể (broken English) Về cách phục sức, nhà ở, xe cộ bên ngoài tôi có thể
không kém một người Mỹ chính gốc. Nhưng khi bước vào nhà tôi thì hoàn toàn
khác: từ những bức tranh treo ở phòng khách, bát đũa bầy ở bàn ăn, chai nước mắm,
hũ dưa cải trong bếp và nhất là sách, báo tiếng Việt ở khắp nơi trong nhà, thì
chắc ai cũng sẽ nhận ra ngay đó là một gia đình Việt Nam. Như thế thì tôi là
người Seattle hay người Hà Nội, người Mỹ hay người Việt? Tôi ở đất này đến ba
mươi năm rồi cơ mà.
Người ở Lạng Sơn, Thanh Hóa ra Hà Nội
ở trên dưới ba mươi năm thì tự nhận mình là người Hà Nội; người ở Hải Phòng,
người ở Hải Dương vào Sài Gòn lập nghiệp từ năm 75, 76 tự nhận mình là người
trong Nam.
Tôi ở Mỹ tìm về Việt Nam không ai chịu
nhận tôi là người Việt nữa, dù tôi có yêu quê hương đến quặn thắt cả ruột gan.
Có khi gặp lại họ hàng thăm viếng, hỏi han, nước mắt khôn cầm thế mà thỉnh thoảng
họ vẫn nói rất tự nhiên: Chị đâu có phải là người Việt nữa. Bây giờ Chị là người
Mỹ rồi, hay: Chắc cái này không hạp với chị hay cái kia chị không ăn được, cái
nọ chị không biết đâu. Những lúc đó tôi chẳng biết mình phải phản ứng thế nào
cho đúng. Cứ cãi tôi vẫn Việt hay nhận đúng rồi tôi là Mỹ? Không, cả hai cùng
sai cả. Những khi cần quyên tiền đóng góp vào việc công ích nào ở Việt Nam thì
ai ai cũng nhắc lại cho tôi đến ngàn lần tôi là một người Việt Nam chính gốc.
Tôi phải có bổn phận và tình thương với đất nước, đồng bào. Tình thương thì nhất
định lúc nào tôi cũng đầy ắp trong ngực rồi, tôi chẳng cần ai nhắc nữa, nhưng bổn
phận thì cho tôi nghĩ lại. Tôi đã đóng góp bổn phận của tôi cho đất nước đó rồi.
Một mối tình chết tức tưởi trong chiến tranh hơn ba mươi năm về trước - xương
thịt của người tôi yêu nằm trong lòng đất, rồi lại phải đào lên, đốt thành tro
than, bị đuổi mộ như đuổi nhà - đã trả bổn phận đó thay tôi rồi. Chừng đó chưa
đủ hay sao? Bây giờ tôi phải có bổn phận đóng thuế hàng năm ở đất nước tôi đang
sống để phụ với chính phủ sửa đường, xây trường học và nuôi di dân những người ở
khắp nơi mới tới, như trước kia đất nước này đã nuôi người Việt, vì giấy tờ cá
nhân hiện tại xác định tôi là người Mỹ. Tôi phải làm bổn phận công dân.
Có những ngày tôi lái xe bị kẹt ở
xa lộ vào một buổi chiều mưa mùa thu hay một buổi sáng mùa xuân vắng lặng, êm ả,
đứng trong nhà nhìn ra mặt hồ, tôi mới cảm nhận được nơi mình đang hiện diện
không phải là quê mình, không phải nước mình. Chẳng có một lí do gì cụ thể, chỉ
là những giọt mưa đập vào kính xe, chỉ là mặt nước hồ gờn gợn sóng. Mưa trên xa
lộ Mỹ nhắc nhớ đến những cơn mưa tháng Năm ở Thị Nghè, nhà mình hay ở Trần quý
Cáp, nhà anh; hay ở trước rạp ciné Eden đúng trú mưa với nhau. Nước ở hồ
Sammamish trước nhà nhắc đến nước sông ở bến Bạch Đằng mỗi lần qua phà sang bên
kia Thủ Thiêm chơi với bạn, hay sóng nước ở bắc Mỹ Thuận những lần qua phà đi
thăm họ hàng ở tận Bạc Liêu. Những lúc đó tôi chợt bắt gặp mình Việt Nam quá, vì
những cái bóng Việt Nam thật mờ, thật xa lại chồng lên hình ảnh rõ rệt ngay trước
mặt mình. Và kỳ diệu làm sao những cái bóng đó nó mạnh đến nỗi mình quên mất là
mình đang ở Mỹ. Thì đúng tôi là người Việt Nam.
Lại có những lần tôi ở Việt Nam, bị
muỗi đốt kín cả hai ống chân, bị đau bụng liên miên cả tuần lễ. Đi đâu cũng phải
hỏi đường, ai nhìn mình cũng biết mình từ đâu đến và đang đi lạc, tiền bạc tính
hoài vẫn sai. Nhiều khi đứng chênh vênh trên đường phố Sài Gòn, biết đất nước
này vẫn là quê hương mình, những người đi lại chung quanh là đồng bào mình,
nhưng sao không giống Việt Nam của mình ngày trước, hình như đã có điều gì rất lạ. Ngôn ngữ Việt thì thay
đổi rất nhiều, pha trộn nửa Hán nửa Ta, chắp đầu của chữ này với cuối chữ của
chữ kia, làm nên một chữ mới thật là “ấn tượng”, nói theo cách dùng chữ khá phổ
biến bây giờ ở Việt Nam. Cách phát âm của người Hà Nội bây giờ không giống cách
phát âm cũ của ông bà, cha mẹ tôi ngày trước, đã thế họ nói nhanh quá, tôi nghe
không kịp. Cái tiếng nói trầm bổng, thanh lịch, chậm rãi, rõ ràng từng chữ của
thời xa xưa bây giờ chỉ còn là cổ tích.
Ngửng mặt lên nhìn bầu trời, vẫn bầu
trời xanh biếc của thời tuổi trẻ, cúi xuống nhìn mặt đất, vẫn mặt đất thân
quen, nhưng sao lòng hoang mang quá đỗi, và thấy đã có một khoảng cách nghìn
trùng vô hình giữa mình và quê hương đất Việt. Chắc tôi là người Mỹ.
So sánh thời gian tôi sinh ra, sống
ở Việt Nam và thời gian tôi bỏ Việt Nam ra đi, sống ở Mỹ hai con số đó đã gần
ngang nhau. Tôi được học từ nhỏ rằng quê hương là nơi tổ tiên lập nghiệp, là
nơi chôn nhau cắt rốn. Một bài hát phổ thơ nổi tiếng trong nước, có câu: Quê
hương mỗi người có một, như là chỉ một mẹ thôi. Nhưng có người lại nói: Nơi nào
mình sống ở đó suốt một quãng đời dài, có những người thân chung quanh mình, hưởng
những ân huệ của phần đất cưu mang mình, thì nơi đó cũng được gọi là quê hương
mình. Như vậy thì tôi có một hay hai quê?
Sống ở Mỹ thì bạn bè gặp nhau thường
nói: Cái này người Việt mình không hạp, hoặc người Mỹ họ mới thích nghi được việc
này, người Việt mình không quen. Khi đi dự buổi tiệc cuối năm của một công ty lớn
ở Mỹ, toàn là những người Mỹ sang trọng thì thấy rõ ngay mình là người Việt đi
lạc, dù mình có sang trọng, lịch sự như họ. Hóa ra ở Mỹ hay về Việt Nam mình đều
lạc chỗ cả.
Tôi nhớ mấy năm trước có lần trò
chuyện với Mẹ của một người bạn, lúc đó cụ ngoài 80 hãy còn minh mẫn, cụ theo đạo
Phật. Trưởng nam của cụ và con dâu cụ tự nhiên rủ nhau theo đạo Công Giáo. Gặp
tôi cụ hỏi: Không biết anh Bình nhà tôi khi chết thì đi đâu? Phật giận anh ấy,
vì anh ấy bỏ đi, Chúa chắc gì cho anh ấy vào, vì anh ấy mới quá! Năm nay cụ
ngoài 90 tuổi rồi và may quá, cụ bị Alzheimer, cụ không còn minh mẫn để lo con
mình không có chỗ dung thân cho phần hồn.
Bây giờ thỉnh thoảng nghĩ lại những
lời cụ nói, thấy mình ngay ở đời sống này cũng đã là một vạt nắng phất phơ bay.
Quê nhà, quê người, quê Mỹ, quê Việt. Chao ôi! Cái thân cỏ bồng.
Nhưng lạ lắm, tôi biết chắc mình là
người Việt nhất là khi tôi nằm mơ. Trong giấc ngủ tôi thường gặp cha mẹ, gặp
ngay trong những ngôi nhà cũ ở Việt Nam, gặp bạn bè cũng gặp trên đường phố Việt
Nam từ ngày rất xa xưa, và bao giờ trong mơ cũng đối thoại bằng tiếng Việt. Tỉnh
dậy đôi khi vẫn ứa nước mắt, dù là một giấc mơ vui. Thấy nhớ quê nhà quá đỗi!
Tôi nhớ lại trong những truyện ngắn,
những bài thơ Đường tôi đọc thời rất xa xưa nói về những người bỏ làng đi xa
lâu năm trở về không ai nhận ra nữa vì đã già. Hồi đó sao mà mình thương những
người già đó thế! Bây giờ nghĩ lại thì người trong sách đó còn may mắn hơn
mình, họ đâu có đi đến tận một nước khác như mình. Họ chỉ bỏ làng, chứ không bỏ
nước. Thế mà khi về còn ngơ ngác, bùi ngùi, tủi thân vì lạc chỗ ngay trong làng
mình.
So sánh tôi với người bỏ làng ra đi
trong những trang sách đó thì hoàn cảnh của tôi đáng buồn hơn nhiều. Không những
đã bỏ làng, bỏ nước đi, còn nhận quốc tịch của một nước khác.
Khi về đổi họ thay tên
Núi chùng bóng tủi
sông ghen cạn dòng.
Tôi là ai?
-Trần Mộng Tú-
4/2006