Nửa thế kỷ với bốn tập thơ giữa những khoảng cách khá xa nhau: Tình người (1967), Thơ Đỗ Nghê (1973), Giữa hoàng hôn xưa (1993), Vòng quanh (1997), Đỗ Hồng Ngọc gây cho chúng ta cảm tưởng ông là một nhà thơ thoắt ẩn, thoắt hiện, ẩn mà hiện, hiện mà ẩn.

Có phải vì cái tên Đỗ Hồng Ngọc đã quá nổi tiếng với tư cách một tiến sĩ y khoa đã phần nào che mờ tác giả như một nhà thơ? Hay là vì chính những tác phẩm bàn về y học, thiền học của ông, với chất thơ bàng bạc trong đó, cũng mang đủ những phẩm chất thi ca, cho nên người đọc không còn phân biệt ở ông đâu là nhà thơ, đâu là thiền giả và đâu là bác sĩ của tuổi thơ.

Tiếng Việt mình có những từ đồng âm thật là tuyệt diệu: thơ, tuổi thơ, trẻ thơ, ngây thơ, tình thơ, ngày thơ…, những từ khác nghĩa mà thật gần nghĩa, cộng hưởng vào nhau. Đọc Đỗ Hồng Ngọc từ gần 40 năm trước, tôi nhận ra rằng, tất cả những "thơ" đó đều hiện diện trong thơ văn của ông. Thì đây, hãy đọc lại một khổ thơ ông viết về Mũi Né năm 1970:

Chút ấu thơ lúc nào cũng làm ta ngậm ngùi, đó là một nét thuộc về phong cách Đỗ Hồng Ngọc. Hồn thơ này nhạy cảm với những gì đã qua, những gì đã xa, biết là mất mà không tin là mất, vẫn có thể níu kéo được, vẫn có thể gìn giữ được, bằng kỷ niệm, bằng tình yêu và bằng chính thơ ca:

Đỗ Hồng Ngọc chọn thơ ca và chọn nhi khoa là phải lắm. Ông chăm sóc thơ như chăm sóc tuổi thơ và chăm sóc tuổi thơ như chăm sóc mầm thơ. Ông không xem thơ như mục đích tự thân, cũng không xem thơ như một công cụ, mà để thơ tựa vào cuộc đời, tựa vào tình người. Câu thơ của ông chan hòa, giản dị, như tự bật ra từ trái tim, và khi thấy lòng mình đã lên tiếng vừa đủ, thì thơ ông nhẹ nhàng rút lui hay ẩn mình trong khói sóng.

Cung cách "ẩn mình" đó là cách hiện diện của thơ Đỗ Hồng Ngọc ngay từ trước 1975, khi ông chọn bút hiệu ghép từ họ cha và họ mẹ (Đỗ Nghê) và chọn hình thức phổ biến hạn chế bằng ronéotypé. Trong hồi ký Những chuyến ra đi, nhà văn Lữ Phương nhắc đến kỷ niệm về những câu thơ mà cho đến nay ông vẫn không hề biết tác giả là ai: "Một ông thầy dạy Pháp văn tên Nguyễn Khánh Long ở kế bên nhà tôi, trước khi bắt đầu giờ học đã đọc cho học sinh chép bài thơ đem từ Sài Gòn về, không biết ai là tác giả, ca ngợi Quách Thị Trang bị bắn chết trong một cuộc biểu tình chống Ngô Đình Diệm trước chợ Bến Thành, trong đó những câu tôi còn nhớ được:

Đây chính là bài Em còn sống mãi, Đỗ Nghê viết năm 1964, lần đầu in báo Tình thương, sau được Kiên Giang Hà Huy Hà đăng lại trên Báo Điện tín.

Riêng người viết bài này, thì lần đầu tiên đọc và thuộc thơ Đỗ Nghê là qua trung gian của báo chí và âm nhạc. Đó là những câu thơ biểu hiện hơi thở và mùi vị Phan Thiết mà Thu Thủy trích dẫn trong một bài giới thiệu trên Nhật báo Chính luận (1974):

Trong bài giới thiệu đó, Thu Thủy tán đồng nhận xét của Lữ Kiều, một bạn văn và đồng môn của Đỗ Hồng Ngọc, rằng hai tố chất chủ đạo của người và thơ Đỗ Nghê là nghiêm túc và đôn hậu. Đó còn là bài Lời ru do Miên Đức Thắng phổ thơ Đỗ Nghê, một bài hát "thật chua xót và cũng thật dữ dội", như Thế Uyên nhận xét. Chính Lời ru là một trong ba ca khúc phản chiến đã khiến chính quyền Sài Gòn đưa Miên Đức Thắng ra tòa với bản án năm năm khổ sai:

Cùng với hai bài thơ Em còn sống mãi và Lời ru nói trên, Thư cho bé sơ sinh tạo ra một "thế chân vạc" cho vị trí của thơ Đỗ Nghê, khiêm tốn mà riêng biệt, trong thơ đô thị miền Nam thời chiến. Rõ ràng là Đỗ Nghê có mặt trong dòng thơ tranh đấu lúc đó như một chọn lựa: chính ông đã từng thuyết trình về đề tài này ở Đại học Y khoa Sài Gòn năm 1964, như Nguyễn Ngu Í tường thuật lại trên Tạp chí Bách khoa. Nhưng với bài Thư cho bé sơ sinh, ngòi bút Đỗ Nghê không chỉ tranh đấu cho hòa bình như một lẽ phải đương nhiên, mà còn suy ngẫm về thân phận con người trong một thời buổi nhiễu nhương và phả hơi ấm tình yêu con người trong một ngôn ngữ hiện đại.

…

Thật kỳ lạ, ở tuổi 25, Đỗ Hồng Ngọc đã tự đặt cho mình một cột mốc thơ ca mà chính ông không dễ gì vượt qua. Ni sư Giải Nghiêm có lý khi cho rằng nhiều bài thơ và bài viết của Đỗ Hồng Ngọc về sau này dường như là một sự nối dài Thư cho bé sơ sinh.

Thư cho bé sơ sinh còn đặc trưng cho thơ Đỗ Hồng Ngọc ở điểm này: tác giả khai thác nhiều khía cạnh tương phản của đời sống: tiếng khóc và nụ cười, màu sáng và màu tối, thực chất và nhãn hiệu, cái bé bỏng nhỏ nhoi và cuộc đời rộng lớn; nhưng không đẩy nó vào thế đối lập mà đưa những tương phản đó thành những hợp thể. Phải chăng đây cũng là dấu ấn của lý tưởng hoà hợp trong thơ ông sau này, khi ông viết những bài thơ mang hơi thở thế sự hay mang tâm thức thiền học.

Giữa hoàng hôn xưa và Vòng quanh là một giai đoạn mới của thơ Đỗ Hồng Ngọc. Quả là một nghịch lý, khi hồn thơ mở ra những không gian mới, nó lại vẫn không thôi chịu sức hút của kỷ niệm.

Có thể nói Đỗ Hồng Ngọc là người nhặt thơ của chính mình đánh rơi trên những ngả đường. Đọc Giữa hoàng hôn xưa, ta tưởng chừng như nhà thơ để lại trái tim mình nơi những góc phố, những bến thuyền của thị xã Phan Thiết mà tuổi trẻ ông đã đi qua. Đến tập Vòng quanh, Đỗ Hồng Ngọc nhặt tiếp một lẵng thơ từ những chân trời xa: dưới một vầng trăng Boston, vào một mùa tuyết Montréal hay trong màu nắng toả sáng vườn Luxembourg - nơi từng in dấu chân bao văn nhân thi sĩ. Thì ra chuyến đi nào cũng là một cuộc hành hương trên cõi đời này. Một lúc nào đó, dường như Đỗ Hồng Ngọc ngộ ra rằng đâu có phải mình đang đi mà chính là thời gian bước đi trong mình, bước đi qua những sợi tóc không còn xanh, bước đi qua kỷ niệm, bước đi qua nhớ thương.

Và như vậy thời gian không còn gợi lên niềm sợ hãi. Ngày tháng cứ trôi đi, đó là quyền lực của tạo hóa. Còn con người cũng biết cách biến tình yêu và niềm tin của mình thành "quyền lực". Tin rằng một cái gì đã hiện hữu thì không thể nào là hư vô. Đó là niềm tin của nhà thơ khi cầu nguyện cho hình ảnh thân yêu đã chia lìa bước ra từ một phim trường hay hiện về trên màn hình vi tính.

Thật ra, ý hướng thiền học và cảm xúc tâm linh đã ươm mầm trong thơ Đỗ Hồng Ngọc từ rất sớm. Nhưng phải qua những trải nghiệm nào đó về cuộc đời, người ta mới có thể nghĩ sâu về Tâm kinh như tác giả Nghĩ từ trái tim. Cũng như phải đạt đến một sự hòa hợp nào đó giữa "ngã" và "tha", người ta mới viết được những câu thơ như Đỗ Hồng Ngọc:

Tan biến giữa mênh mông, ta còn biết nhận ra mình ở đâu? Chỉ là ở cái giật mình. Và hễ còn giật mình là còn có thơ. 

Huỳnh Như Phương

(*) Đọc Thư cho bé sơ sinh và những bài thơ khác của Đỗ Hồng Ngọc, NXB Văn nghệ, 2010.