Khi xét đến giá trị của một sản phẩm, chúng ta phải đánh giá xem các sản phẩm này nhằm thoả mãn Tanha hay Chanda. Các loại quần áo thời trang, nữ trang sặc sỡ, các xe mắc tiền là những sản phẩm phục vụ những người có cái ngã lớn thích khoe khoang. Một xe mắc tiền cũng làm nhiệm vụ di chuyển như một xe rẻ tiền khác nhưng chủ xe muốn cho mọi người biết mình giàu sang hay chỉ muốn đua đòi. Gia đình Smiths có xe mới thì gia đình Jones cũng phải có xe mới, như trong một ngạn ngữ Tây Phương. Hiện nay có bao nhiêu sản phẫm như các phim ảnh bạo động, các trò chơi, các thức ăn junk food chỉ nhằm thỏa mãn ngũ dục. Các sản phẩm này gây ra những nguy hại cho xã hội (con người càng ngày càng bạo động và thường ủng hộ các hành vi bạo động) và cá nhân (ăn junk food có thể gây ra những bịnh chết người kinh niên như tiểu đường và tim) Để kích thích lòng ham muốn tối đa, các nhà kinh tế khai thác kỹ thuật tiếp thị bằng cách dùng các hình thức quảng cáo hấp dẫn (thông dụng nhất là dùng các người mẫu sexy ngay đến cả sản phẩm tiêu dùng hàng ngày như ice cream!) Các quảng cáo này dùng các yếu tố tâm lý khiến người ta nghĩ rằng chạy các xe mắc tiền, mặc các quần áo thời trang brand name (Versace, Nike …) là những người thượng lưu, thành công và … hạnh phúc! Phật Giáo dĩ nhiên là một phản đề của các định nghĩa các ý niệm về giá trị của kinh tế tiêu thụ này. Theo Phật giáo con người cần có được những sản phẩm tiêu dùng để thỏa mãn nhu cầu căn bản, chớ không phải thoả mãn ham muốn, bởi ham muốn không bao giờ có thể thoả mãn trọn vẹn đưọc. Nhà nho có ý niệm tri túc. Gandhi ngày xưa khuyến khích dân Ấn dùng khung cửi tự dệt vải, không phải là muốn chống các tiến bộ về kỹ thuật, mà muốn nước Ấn tự lực để xạy dựng một nền kinh tế độc lập. Kinh tế không độc lập thì không có chuyện đôc lập về chính trị và chủ quyền. Không cầu thì không lụy. Chỉ nhìn các quốc gia chậm tiến cả đời ngửa tay xin viện trợ sẽ thấy đưọc chân lý giản dị này của Gandhi. Dưới thời thực dân Pháp, Cu Đồ Chiểu từ chối dùng xà bông cũng nhằm thể hiện thái độ này. Những kẻ cúi đầu làm tôi mọi thực dân thường là những người nghiện xâm banh sữa bò.

Tiêu thụ

Câu hỏi về ý niệm tiêu thụ cũng giống như câu hỏi về giá trị. Tiêu thụ được xem như là một ý niệm chính trong kinh tế. Không có ai tiêu thụ sản phẩm sẽ không có hoạt động kinh tế! Tuy nhiên cái nhìn của các nhà kinh tế hiện đại và Phật Giáo đối với vấn đề tiêu thụ rất khác nhau.

Tiẻu thụ nhằm thỏa mãn nhu cầu và ham muốn. Kinh tế hiện đại định nghĩa tiêu thụ như là việc sử dụng sản phẩm và dịch vụ nhằm thỏa mãn nhu cầu cũng như ham muốn mà không cần để ý đến hậu quả của sự tiêu thụ này. Phật Giáo trái lại, dựa trên ý niệm Chanha hay Tanha, tiêu thụ những sản phẩm và dịch vụ chỉ nhằm để duy trì đời sống của con người về mặt vật chất cũng như về tâm linh, chớ không phải chỉ để thoả mãn lòng ham muốn, nhất là ham muốn Tanha. Đối với một nhà kinh tế hiện đại, tiêu thụ trở thành mục đích của chính, tiêu thụ để tiêu thụ và tiêu thụ càng nhiều càng tốt. Các hoạt động kinh tế lớn mạnh nhờ sản xuất tối đa để đáp ứng với nhu cầu tiêu thụ tối đa. Cung đáp ứng đủ với cầu để thỏa mãn ngưòi tiêu thụ. Ai không ham muốn trở thành lạc hậu, quê mùa, thuộc giới hạ lưu trong xã hội. Các trẻ em da đen nghèo mạt ở Mỹ, vẫn muốn cha mẹ mua giày Nike “Just Do It!”(and don’t ask questions!) cho giống với thần tượng Michael Jordan! Các xã hội hay quốc gia không khích thích tiêu thụ tối đa là những quốc gia phản tiến bộ, phản kinh tế. Kết quả là các nước nghèo Nam Mỹ, Phi Châu và một số các quốc gia Á Châu, có hàng triệu người sống với lợi tức 1 đồng đô Mỹ mỗi ngày, mà chánh phủ vẫn cổ động việc uống Coca hay Pepsi. Có ít ai chịu hỏi là ở Mỹ có bao nhiêu người da đen giàu có như Michael Jordan hay Michael Jackson!

Phật Giáo không chống tiêu thụ, không chống một đòi sống dư dã về vật chất, không cỏ võ cho nghèo đói như nhiều người ngộ nhận, hay có tình ngộ nhận. Bao nhiêu người đã dùng hiểu biết về Phật Giáo của nhà nho Trần Trọng Kim hay Phan Văn Hùm, để chế nhạo Phật Giáo chủ trương diệt dục. Diệt dục, tức là không còn nhu cầu, ham muốn thì làm gì còn hoạt động kinh tế! Từ ăn no đến ăn ngon, từ ăn ngon đến ăn uống xa xỉ chỉ để thoả mãn khẩu vị, bất kể là các thực phẩm này làm hại cơ thể như thế nào, là hai chuyện khác nhau. Từ mặc ấm, đến mặc đẹp, từ mặc đẹp đến ăn mặc thời trang mà giá mỗi bộ quần áo tương đương với một năm lương của một người lao động bình thường, là một sự xa xỉ không có thể bào chữa được.

Lòng ham muốn không bao gìờ có thể được thoả mãn trọn vẹn được. Được voi đòi tiên. Đứng núi này trông núi nọ. Cỏ xanh hơn ở cánh đồng bên kia! Đông Tây đều đồng ý nhau về điểm này. Điều nghịch lý càng tiêu thụ nhiều chừng nào thì con người càng thấy không thỏa mãn chừng đó. Không thoả mãn thì lại muốn tiêu thụ thêm. Càng tiêu thụ thì càng phải làm ra tiền để có phương tiện tiêu thụ và càng tuỳ thuộc vào thói quen tiêu thụ. Đến lúc con người trở thành con người một chiều, đồng hoá và bám víu chế độ xã hội đó. Bởi nếu xã hội đó tan rã chính cá nhân của người tiêu thụ cũng tan rã, theo triết lý của Herbert Marcuse. Con người chỉ còn là một thứ nô lệ dục vọng, và theo Phật Giáo, bị hướng dẫn bởi vô minh. Bám víu tức là nguyên nhân của khổ đau, chân lý thứ hai của đạo Phật. Tri túc không có trong tự điển kinh tế tiêu thụ và không phải là thái độ sống của đám đông trong các xã hội tiêu thụ. Chỉ có mấy ông đồ gàn và các nhà chân tu mới có thể sống quanh năm với tương chao cà muối và hai ba bộ nhật bình nâu sồng giản dị. Phật Giáo cho thấy là có càng ít nhu cầu, con người càng ít tiêu thụ thì khỏi phải lao tâm khổ trí để dành dựt lợi danh và do đó người Phật Tử càng có nhiều thì giờ để thực hiện các nhu cầu tâm linh.

Trung Đạo

Điểm căn bản của Đạo Phật là con đường Trung Đạo. Kinh tế hiện đại cho rằng chỉ có một cách kiềm soát nhu cầu tiêu thụ là…nạn khan hiếm, không đủ sản phẩm cung cấp trên thị trường. Thỉnh thoảng các nhà sản xuất làm ra nạn khan hiếm giả tạo để có dịp đầu cơ tích trữ và tăng giá hàng. Tại các nước giàu có như Úc, một số các nông gia đã huỷ hoại nông phẩm và nhiều khi giết các súc vật như bò và cừu để giữ giá thị trường. Phần lớn các nông gia cũng đồng ý sản suất một số lượng định sẵn (quota) cũng chỉ nhằm kiểm soát giá cà. Với số ngưòi thiếu ăn hiện nay trên thế giới, hành động này gần như là một tội ác. Phật Giáo đã đề nghị những phương cách tiết dục một cách hiệu quả. Tiêu thụ chỉ là một phương tiện để làm bảo vệ và duy trì đời sống, chớ không phải để thỏa mãn ngũ dục. Con người có thể tìm thấy sự thỏa mãn khi thực hiện được an lạc của thân tâm trên con đường tu tập tâm linh. Khi thỏa mãn tinh thần, con người sã tìm thấy hạnh phúc đích thực vì hạnh phúc này không phụ thuộc vào những điều kiện bên ngoài. Dĩ nhiên đem lý luận này ra nói với một người thiếu ăn thiếu mặc là một hành động thiếu khế cơ, nhưng khi đã ăn no, mặc ấm, nhu cầu tinh thần là một nhu cầu không thể nào thiếu được. Nghe một bản nhạc, làm một bài thơ, ngắm cảnh hoàng hôn vân vân, vừa không tốn tiền nhưng có thể cho con người những lạc thú không thể nào so sánh được. Các nhà sư trước khi ngọ trai đã niệm những lời sau đây, cho thấy thái độ Trung Đạo của Đạo Phật:

Chúng tôi nhận thức ăn Đàn Na Tín Thí, không phải với mục đích vui thú, chìm đắm trong hương vị của thức ăn, mà với mục đích duy trì cơ thể, duy trì sự sống, để tránh đau đớn của thân thể khi bị đói khát và để vươn lên một đời sống cao cả hơn. Khi ăn chúng tôi muốn khắc phục những cảm giác đau khổ khi đói, và đồng thời ngăn ngừa cảm giác đau khổ vì ăn uống quá độ. Chúng tôi muốn sống một cuộc đời tính khiết, không lỗi lầm và thoải mái. (Dịch theo bản tiếng Anh, không phải nguyên văn. Tỳ Kheo nào theo Nguyên Thủy xin hiệu đính dùm, tác giả xin đa tạ)

Con đưòng Trung Đạo này không phải chỉ dành cho các vị tỳ kheo, mà còn có thể áp dụng cho bất cứ một người nào. Khi ăn, khi uống, khi dùng điện, dùng giấy vân vân… chúng ta có thể quán niệm những sự hủy hoại môi sinh khi sản xuất các món tiêu dùng này (ví dụ bao nhiêu rừng bị đốn để làm ra giấy in một cuốn sách, bao nhiêu than đá dùng để sản xuất ra điện) và do đó đừng bao giờ phung phí sản phẩm tiêu dùng, đúng theo một ngạn ngữ Tây Phương Waste Not Want Not. Đạo Phật không khuyến khích khổ tu (Đức Phật đã bỏ năm anh em Kiều Trần Như vì lý do này) nhưng cũng khuyến khích các đệ tử của mình “tam thường bất túc”. Những giới cấm đầu tiên của Đức Phật nhắm tới thái độ sống giản dị này: nhà Chùa không có bếp, tỳ kheo phải đi khất thực, ăn một ngày một bữa, tỳ kheo không được đụng tiền, không được có tài sản riêng như trong Lục Hòa. Dĩ nhiên các giới này nên thay đổi để hợp với hoàn cảnh sinh hoạt bận rộn hiện nay của tăng sĩ, theo tình thần khế cơ, tuy nhiên tinh thần tam thường bất túc phải nên duy trì.

Không Tiêu Thụ

Thiếu chiều sâu tâm linh, các nhà hinh tế hiện đại cổ võ việc tiêu thụ tối đa. Thực phẫm được sản xuất dưới nhiều hình thức quyến rũ và tiện lợi để thúc đẩy mọi người ăn thật nhiều bữa, sáng trưa chiều tối. Tỷ lệ những người bị binh phì nộn (Obese), bịnh tiểu đường, bịnh nhiều mỡ trong máu lên con số kỷ lục. Các nhà kinh tế Phật Giáo biết rằng ‘không tiêu thụ’ nhiều khi có thể giúp ích cho cơ thể lành mạnh. Các tỳ kheo tiểu thừa chỉ ăn một bữa ăn trước giờ ngọ, nên buổi tối thân thể của họ nhẹ nhàng, đầu óc tỉnh táo và chú tâm vào thiền quán. Trong các ngày chay tịnh, các Phật Tử được khuyến khích ăn chay, hay nhịn ăn để dồn nổ lực vào việc tu tập. Trong đời sống hiện nay, chư tăng có thể phải vận động và làm việc nhiều, nên theo khế cơ, họ có thể được phép ăn bửa tối, tuy nhiên vẫn phải là những bữa ăn nhẹ. Việc nhịn ăn có thể là một phương tiện làm tỉnh thức để Phật Tử nhớ là trên thế giới còn hàng triệu trẻ con ở Á Châu, Phi Châu và Châu Mỹ La Tinh còn thiếu ăn hay chết đói. Không chịu để ý đến những đau khổ của người chung quanh, đạo Phật không còn là đạo Phật nữa.

Tiêu thụ quá mức

Xã hội chúng ta thường đưọc gọi là xã hội tiêu thụ. Đứng ra nên gọi là xã hội tiêu thụ quá mức. Không có tiền mua các sản phẩm tiêu thụ thì các ngân hàng úng trước qua các credit cards. Xài trước trả sau. Không trả nổi thì kéo cầy trả tiếp, nhiều khiphải ‘cày’ hai ba công việc khác nhau, không có cả thì giờ sống với gia đình, huống chi là thì giờ giải trí. Sự tiêu thụ quá mức đưa đến một hậu quả quan trong là, mục tiêu của tiêu thụ đã bị phá hủy. Chúng ta ăn là nhằm bảo tồn và tăng mức lành mạnh của cơ thể. Nhưng khi ăn quá nhiều, nhất là các thức ăn junk food, cơ thể thêm bịnh hoạn. Đó là chưa kể việc tiêu thụ các sản phẩm nguy hại như rượu, thuốc lá, cần sa ma túy đã làm hủy hoại cơ thể, huỷ hoại gia đình và xã hội. Các nhà kinh tế biện hộ họ không phải là nhà đạo đức. Nhiệm vụ của họ là làm dân chúng tiêu thụ tối đa bằng những phương pháp tiếp thị hấp dẫn, bằng quảng cáo khêu gợi về sex, ngay cả trong những sản phẩm không có dính líu gì đến sex và phần lớn người tiêu thụ là trẻ em (Như các quảng cáo các cô người mẫu liếm ice cream khơi động tình dục) Ngăn ngừa các hậu quả tai hại là nhiệm vụ của các nhà đạo đức và các chuyên viên y tế cộng đồng. Nếu bịnh hoạn thì đã có Bác Sĩ lo. Một điều nghịch lý là, trong khi các đại công ty thế giới (Corporations) về thuốc lá và rượu bỏ hàng tỷ đồng để quảng cáo và quyến rủ người tiêu thụ, chánh phủ bỏ hàng tỷ đồng khác để giáo dục quần chúng, và các tổ chức tư nhân bỏ nhân lực và tài lực (thưòng nhỏ nhoi) để tranh đấu lại các đại công ty. Chánh phủ không bao giờ dám ra lịnh kiểm soát việc sản xuất một phần vì nhận những món tiền thuế lớn lao từ các công ty này, một phần vì các đại công ty bỏ tiền mua các người có thế lực và các đại diện dân cử tham dự vào các quyết định này.

Một trong những nguyên tăc của kinh tế cổ điển là giá trị của sản phẩm tùy thuộc vào khả năng làm người tiêu thụ thỏa mãn. Kinh tế Phật Giáo cũng đồng ý là giá trị của sản phẩm tuỳ thuộc vào mức thoã mãn người tiêu thụ trong những nhu cầu thiết yếu và việc àm tăng phẩm chất của đời sống. Phật Giáo không hề phản đối một đời sống trong đó mọi người sống tiện nghi hơn (điện khí hóa, sản xuất nước sạch để uống, nhà cửa thoáng khi và sạch sẽ, hệ thống giáo dục tốt…) vì những tiện nghi này tăng phẩm chất đời sống. Nước là một nhu cầu sinh tử của con người, Tuy nhiên uống nước sạch, hay “trưởng giả’ hơn là uống trà có thể làm con người thỏa mãn nhu cầu tiêu thụ nước trong cơ thể. Tuy nhiên không nhà kinh tế Phật Giáo nào khuyến khích trẻ con uống Coca hay Pepsi thay thế cho nước lã, cũng như khuyến khích trẻ em ăn junk food như là thức ăn căn bản hàng ngày (staple food). Ở Úc theo một cuộc điều tra gần đây, 40% (bốn chục phần trăm!) trẻ em dưới 15 tuổi bị những chứng phì nộn (tôi dịch chữ Obese với dụng ý!). Các nhà kinh tế thị trường không cần biết tới những hậu quả này. Và ít thấy có chánh phủ nào của các quôc gia đang phát triển dám chống lại những Cartels quốc tế này. Các Cartel này chỉ cần dùng viện trợ, Ngân Hàng Thế Giới, Quỹ Tiền Tệ Quốc Tế làm áp lực (xem phần Toàn Cầu Hóa ở các chương kế tiếp). Nếu ai còn nghi ngờ đây chỉ là những luận điệu “chống tư bản” một cách quá khích. cứ nhin gương hai quốc gia Indonesia và Brazil thì rõ.

Thỏa Mãn

Ý niệm thỏa mãn thực ra không phải là một ý niệm thuần túy kinh tế và thường bị ngộ nhận. Các nhà kinh tế tuy không nói ra những nghĩ là khi ‘cung’ đáp ứng đầy đủ với ‘cầu’ sẽ làm thỏa mãn ngưòi tiêu thụ. Nếu mức ‘cầu’ tăng lên, và các nhả sản xuất lại cố gắng sản xuất cho đủ nhu cầu, và cái vòng lẩn quẩn này sẽ kéo dài vô tận, như hình ảnh con chó đuổi theo cái đuôi của chính nó. Theo Đạo Phật đuổi theo nhu cần Tanha là dấu hiệu đầu tiên của đau khổ. Các nhà kinh tế thường nói là nếu không có ham muốn, tất cả những hoạt động kinh tế sẽ bị ngưng trệ. Không phân biệt giữa Tanha và Chanda, nhiều người chỉ trích là Đạo Phật muốn diệt dục, và theo họ, điều này hoàn toàn không tưởng. Một số ngưòi khác dùng sự hiểu biết thiếu sót hay sai lạc của chủ trương diệt dục chỉ trích Đạo Phật là yếm thế, trốn đòi, không tưởng và ngăn cản sự tiến bộ. Không phải chỉ có những người hiểu sai lạc về Đạo Phật dán nhãn hiệu ‘phản tiến bộ, phản kinh tế, có một số Phật Tử “thuần thành” vẫn còn bị giam cứng trong ý niệm sai lạc này.

Những người cảm thấy thỏa mãn thường bao giờ cũng có ít nhu cầu hơn những người cảm thấy chưa thỏa mãn. Và sau khi đã thỏa mãn với các nhu cầu tối thiểu, con ngưòi có thể tìm cách thỏa mãn những nhu cầu hướng thượng. Chưa đủ ăn thì không thể nào đủ chú tâm để nghe giảng pháp. Đức Phật có lần ngưng thuyết pháp cho đến khi một người trong đại chúng được cung cấp một bửa ăn. Khổng và Phật đều đồng ý chỗ này. Tuy nhiên cứ tưởng tượng một người sống chỉ để ăn uống, rượu chè, trác táng, mua các sản phẩm tiêu thụ chỉ để thỏa mãn vơí bản tính khoe khoang, rồi lại làm việc cật lực để trả nợ, cuộc đời của họ chắc hẵn rất chán chường. Một thế giới không có âm nhạc, thi ca, sách vỡ, nghệ thuật chắc là buồn thảm lắm. Phẩm chất đời sống không tùy thuộc vào các loại xe mắc tiền, các quần áo thời trang giá bằng một năm lương của một người nhân công trung bình. Tệ hơn nữa là có nhiều người vẫn tiêu thụ quá mức khi không có khả năng tài chánh để trang trãi. Đức Phật dạy là, một trong những yếu tố hạnh phúc trong đời sống của một cư sĩ là không thiếu nợ. Có bao nhiêu Phật Tử không thiếu nợ các credit cards hiện nay? Điều này sẽ đưa đến một câu hỏi tối hậu mà chúng ta cần hỏi vào cuối bài: “Đời sống này có ý nghĩa nào hay không?” Các nhà kinh tế tiêu thụ dĩ nhiên từ chối thảo luận về vấn đề siêu hình vì họ bị chứng ‘mù lòa về siêu hình’ như Schumacher đã chỉ trích.

Lao Động

Các nhà kinh tế hiện đại xem lao động như là một ‘điều xấu’ cần thiết. Không có lao động thì không ai làm ra sản phẩm, do đó chủ nhân tìm đủ mọi cách để giảm nhân công và tìm cách để tăng hiệu năng bằng phương pháp dây chuyền hay tự động hóa. Trong hoàn cảnh ‘toàn cầu hóa’ hiện nay, các hãng sản xuất đi tìm nguồn nhân công rẻ nhất và dùng các guồng máy chính quyền địa phương để hợp thức hoá mức lương rẻ mạt này. Khi hãng Nike lập các xưởng sản xuất giày tại Việt Nam và InĐô và thuê nhân công trong những điều kiện nô lệ, điều nghịch lý là, chỉ các tổ chức bên ngoài Việt Nam mới tranh đấu để phơi bày sự bốc lột này, trong khi các viên chức nhân dụng ở các nước sở tại vẫn bình chân như vại. Một phần vì hể có các công ty ngoại quốc đem công ăn việc làm đến là chánh quyền địa phương mừng rồi, ‘trả lương bao nhiêu cũng được’. Một phần nữa là vì các viên chức lao động tham nhũng. Đạo Phật xem lao động như là một loại thức ăn cần thiết cho sự tăng trưởng của con người về vật chất cũng như tâm linh. Một người không có việc làm sẽ không những không có lợi tức và sẽ chìm đắm mãi trong cảnh nghèo đói vì phải sống nhờ vào an sinh (nếu quôc gia này may mắn có hệ thống an sinh), anh ta còn héo hắt về mặt tâm linh, như một cây thiếu nuớc và mặt trời. Kinh tế Phật Giáo muốn (hay mong ước) thiết lập một hệ thống kinh tế mà ai cũng có thể kiếm được việc làm, nếu họ THỰC SỰ muốn làm việc. Lao Động không phải chỉ để có một tiền lương hay là một trở ngại cho một người MUỐN đi tìm lạc thú. Làm việc là một lạc thú. Những người nào bị thất nghiệp dài hạn sẽ có cái cảm tưởng chán ngán, vô vị, đời sống không có một ý nghĩa nào và họ không còn tự tin nữa. Nếu một người đi làm chỉ với mục đích kiếm tiền để mua các sản phẩm tiêu dùng và để có phương tiện ‘mua’ lạc thú, họ không bao giờ thỏa mãn với công việc làm của chính họ, cho dù là việc làm đó có tốt đến bao nhiêu. Một công nhân chỉ cảm thấy thỏa mãn khi làm việc nếu anh ta “yêu việc yêu nghề” Trong một nền kinh tế tiêu thụ, phần lớn các công việc làm đều vụn vặt không ý nghĩa và thường làm công nhân bất mãn, tuy nhiên nếu nhận ra được yếu tính của lao động, ít nhất công nhân cũng có thể giảm nổi chán chường và tăng mức thỏa mãn khi làm việc. Những công việc làm thúc đẩy bởi Chanda bao giờ cũng đem đến vui sướng, dù mức lương cao hay thấp. Những người làm việc cho các tổ chức từ thiện quốc tế, những Physicians Without Borders, có thể minh chứng cho lập luận này

Sản xuất

Trên thực tế sản xuất không có nghĩa là tạo một sản phẩm từ không ra có, mà là chỉ là một quá trình thay đổi từ hình thái hay năng nượng này qua một hình thái và năng lượng khác. Thường muốn tạo ra sản phẩm các kỹ nghệ phải phá hủy một hình thái-năng lượng cũ để tạo ra một sản phẩm mới. Một sự sản xuất ‘tốt’ khi hình thái-năng lượng sản xuất có giá trị và cần thiết hơn là cái cũ trong mục đích cải thiện phẩm chất của đời sống. Có nhiều sản phẩm chỉ nhắm tới một mục đích duy nhất là phá hoại môi sinh và tàn hại con người, thí dụ như kỹ nghệ vũ khí. Trong trường hợp này không sản xuất tốt hơn sản xuất và không tiêu thụ thì tốt hơn là tiêu thụ! Cứ đi hỏi nông dân Việt Nam, Cam Bốt, Bosnia và gần đây là nhân dân Iraq thì biết. Bất hạnh thay những nước sản xuất vũ khí là những nước hùng mạnh nhứt, và nhằm ‘khuyến khích’ tiêu thụ, nếu không có một cuộc chiến này, sẽ có một cuộc chiến khác. Để có thể bán vũ khí, các nước sản xuất vũ khí phải tạo ra lo sợ triền miên, lo sợ thực hay tưởng tượng (như võ khí có tầm sát hại tập thể ở Iraq hay hiện nay khả năng nguyên tử của Bắc Hàn). Các kinh tế gia định nghĩa sản phẩm chỉ khi nào chúng có thể mua bán. Những nụ cười thân thiện, những bài pháp thoại, những cử chỉ thân thiện chỉ là những sản phẩm phi kinh tế, không đáng để ý tới. Trong quá trình sản xuất các kỹ nghệ đã phải sử dụng nhiên liệu, và thường sử dụng một cách hoang phí các nhiêu liệu không tái tạo được (than đá, dâu lửa, phá rừng để sản xuất nông nghiệp ở các nước đang phát triển). Hậu quả là môi sinh bị tàn phá mạnh mẽ hơn bao gìờ hết. Và không phải tất cả những sản phẩmđều cần thiết. Trong khi còn hàng triệu người chưa có nước sạch để uống, người ta tự hỏi liệu những sản phẩm như Coca, Pepsi có thực sự cần thiết cho trẻ con ở Việt Nam hay Nam Mỹ không? Những biển quảng cáo sản phẩm tiêu thụ đã hiện diện tại trung tâm thành phố Hà Nội, có một bài báo trên tờ Time châm biếm là, sau hơn 20 năm chiến đấu chống sự can thiệp của ngoại bang, ai mới là người thực sự chiến thắng. Quá trình toàn cầu hoá không thể nào đảo ngược được vì thế lực các Cartel với sự hổ trợ của các cường quốc, tuy nhiên với một chánh sánh không ngoan, mức tàn hại của một xã hội tiêu thụ có thể được giảm bớt. Lý tưởng của Đạo Phật, trung đạo và con đường tâm linh, có thể góp phần tích cực trong việc hình thành chánh sách này.

Ý nghĩa cuộc đời

Dĩ nhiên là ý niệm này hoàn toàn không hề được các nhà kinh tế đè cập tới vì đây là một sản phầm ‘phi kinh tế’ liên hệ đến các truyền thống tâm linh và tôn giáo. Tuy nhiên chúng ta có thể hỏi mục tiêu của các hoạt động kinh tế là gì? Tại sao chúng ta lại cố gằng sản xuất cho thật nhiều, bán buôn cho thật nhiều, tiêu thụ sản phẩm cho thật nhiều? Chúng ta sinh ra trên đời chỉ để tiêu thụ?

Trong bát chánh đạ, Phật đặt chính kiến vào hàng đầu. Cái nhìn về cuộc đời đưa đến một ‘triết lý’ sống và triết lý này chi phối mọi tư tưởng và hành động của chúng ta. Thuyết trùng trùng duyên khởi cho chúng ta thấy đây mà một liên hệ hai chiều, ba chìều, năm chiều, như trong mạng lưới Đế Thích (Indra Net) Cái này phản chiếu cái kia, ảnh hưởng cái kia trong một vòng tròn sinh động. “Kiến” là một dòng sông trôi chảy lẫn lộn nhân quả. Ở bình diện cá nhân đó là cái nhìn về đời sống. Ở bình diện quốc gia, đó là ý thức hệ hay lý thuyết chính trị làm nền tảng vận hành guồng máy.

Không có chính kiến tất cả triết lý cuộc đời cũng như hành động sẽ tại ra những nghiệp bất thiện. Một cá nhân chỉ tạo biệt nghiệp cho mình trong khi ý thức hệ quốc gia có thể gây ra cộng nghiệp vì gây ra những tàn phá lớn lao không lường được. Chỉ cần nhớ đến những Đội Quân Thánh Giá (Crusades) chủ nghĩa quốc xã, chủ nghĩa Stalin và gần đây chủ nghĩa “đánh trước tính sau” của TT Bush và các ngưòi lãnh đạo Neo-conservatives thì thấy ngay những hậu quả này.

Vậy thì “kiến’ của các nhà kinh tế tiêu thụ là gì? Các tiến bộ trên bình diện kinh tế, xã hội, chánh trị, khoa học trên nguyên tắc giúp cho mọi người theo đuổi hạnh phúc.Tuy nhiên khi định những tiêu chuẩn hạnh phúc, ý kiến khác nhau bắt đầu sinh ra. Hạnh phúc như cái bóng, càng đuổi càng xa. Muốn có hạnh phúc chúng ta phải thấy những nguyên nhân lẫn hậu quả của hạnh phúc và đau khổ. Quan điểm Đạo Phật rất giản dị: chạy theo Tanha, thỏa mãn ngũ dục mà thôi là bước đầu trầm luân trong đau khổ và bám víu vào ngũ dục là nguyên nhân đích thức của đau khổ, sự thực thứ hai trong Tứ Diệu Đế. Xã hội sản xuất và tiêu thụ lớn nhất là Mỹ. Dân chúng Mỹ có thực sự đạt đến hạnh phúc? Tờ Life có lần chụp một tấm hình tình cờ của các người chờ đèn xanh để qua đường. Mặt mũi ai nấy đều căng thẳng, lo âu, không có vẻ gì là nét mặt của những ngưòi sung sướng. Dùng những chỉ số xã hội, kinh tế và chánh trị để đo lường, các nước có ‘hạnh phúc’ nhất là các nước Bắc Âu và Úc đứng hàng thứ năm. Trong 10 nước đầu không có nước Mỹ dù là GDP của Mỹ là số một.

Theo Phật Giáo, nguyên nhân lớn nhất của đau khổ là bám víu những gì mình có. Bám víu là một ‘hành’ từ bên trong. Phá vỡ được các bám víu này tức là phá được xiềng xích đau khổ. Trên bình diện thực tế, Đạo Phật không chống lại sự phồn thịnh giàu sang, không ca ngợi nghèo khổ, tuy nhiên Đạo Phật khuyến khích con người buông xả những cái vô thường bên ngoài. Đức Phật có lần dạy một cư sĩ cách tiêu tiền: tiêu tiền cho cá nhân, tiêu tiền để giúp đỡ cho gia đình, để dành phòng khi trái gió trở trời và phần còn lại giúp vào việc từ thiện công ích. Hạnh phúc không phải là nhắm mắt tiêu thù bừa bãi. Tiêu thụ chỉ là một phương tiện để đáp ứng với nhu cầu căn bản và có một đời sống thoải mái và do đó con người có nhiều cơ hội theo đuồi các nhu cầu tinh thần và tâm linh. Dĩ nhiên hạnh phúc tối hậu là giải thoát. Giác ngộ nghĩa là tìm thấy hạnh phục tuyệt đối, vì những yếu tố bên ngoài như tiền tài, sự nghiệp, danh vọng không còn làm động tâm mình nữa. Nói như Đào Tiềm, chúng ta không còn đem tâm để hình hài sai khiến.

Quán Như viết theo Buddhist Perspectives on Economic Concepts trong Mindfulness in the Market Place do Allan Hunt Badiner biên tập, Parallax Press, Berkeley, California, xuất bản vào năm 2002.

Tỳ Kheo P.A. Payutto là một nhà sư-học giả Thái, tác giả hơn 150 tác phẩm viết bằng Thái Ngữ và Anh Ngữ. Tác phẩm nổi tiếng nhất là Buddhadhamma. Tỳ kheo được mời đọc diễn văn tại Nghi Hội Của Các Tôn Giáo Hoàn Cầu vào năm 1993.

http://chuyenluan.net