“Quán tự tại” là một trong những danh hiệu của ngài Quán Thế Âm bồ tát.
Danh hiệu đó mang ý nghĩa rằng: Chỉ cần bạn biết quán chiếu chính mình, nhận
chân được rõ ràng chính mình, thì ngay giờ phút đó bản thân bạn đã thành tựu được
tự tại rồi.
Ví dụ như trong mối quan hệ giao tiếp nếu bạn có đủ năng lực quán chiếu
đến giữa mình và người là một “Nhân ngã không hai” thì có điều gì là không tự tại?
Rồi khi quán chiếu cảnh giới mà tâm bạn không bị ngoại cảnh chi phối, lôi cuốn,
mà còn khóe biết làm chủ tâm mình, khiến chuyển hóa được cảnh giới trở nên tốt
đẹp hơn, thì thử hỏi có cảnh nào là cảnh khiến bạn không tự tại? Đối diện với bất
kỳ sự việc nào, cho dù là phức tạp khó khăn đến mấy, nhưng bạn luôn biết nhìn
nó với cái nhìn ung dung tự tại, thì việc gì là việc khiến cho bạn không tự tại.
Chúng ta quán chiếu tư duy và vận hành được đạo lý “Bình thường Tâm thị Đạo”
trên, trong bất kỳ tình huống đối đãi, thì đạo lý huyền diệu thậm thâm kia sẽ mở
rộng cửa đưa chúng ta vào thế giới nội tâm huyền diệu. Và rất tự nhiên ta sẽ hiểu
rõ rằng: Tự tại, nơi nơi cầu tự tại; chỉ cần tâm mình tự tại thì tất cả mọi cảnh
giới tất sẽ tự tại, mọi sự lý tự nhiên sẽ trở thành tự tại mà thôi.
Cuộc sống ở đời, nếu có tiền của mà đời sống ko được tự tại thì cuộc sống
đó có gì đáng an vui! Thế nhưng, cuộc sống con người trên thế gian, cái “có” kia, thông thường chỉ là “cái có chướng
ngại”, “có phiền não” mà thôi. Do vậy, nhiều người tiền của có đến vàng kho bạc
bể, giàu có đến nỗi thân tâm không được tự tại an vui, luôn sống trong sự phập
phồng lo sợ; cho đến có gia đình, có tình yêu, có danh vị chức tước, nhưng cuộc
sống vẫn luôn luôn là cuộc sống nô lệ. Bời vì con người đó chỉ biết tìm cầu, chạy
đuổi nắm bắt lấy “cái có của dục vọng, của điên đảo vọng tưởng”.
Những nhân vật có quyền lợi chính trị, khi đối đầu với những vấn đề gay
cấn thường hay bứt đầu gãi tai, biểu hiện dáng vẻ bất an thống khổ. Người có
công ty đồ sộ, nhưng khi tiền tài lưu chuyển không linh hoạt thì tâm trí xáo trộn,
đến mất ăn mất ngủ, thần sắc bơ phờ, cho đến đứng ngồi không yên.
Trong cuộc sống nếu chúng ta vừa có được tài phú danh vị, lại vừa có được
cuộc sống tự tại an vui thì đương nhiên đó là cuộc sống lý tưởng tuyệt vời. Bằng
ngược lại, nếu chỉ đạt được cái danh lợi vật chất thế gian, mà tâm hồn không một
chút an nhiên thanh thản, thì thử hỏi cuộc sống ấy có bền vững không? Và đời
người ấy có ý nghĩa gì chăng?
Ta thử quay đầu nhìn lại, khi còn ấu thơ thường có cha mẹ quản giáo, ta
thường cho rằng không được tự do. Đến lúc thành niên lập gia đình, gặp phải sự
đòi hỏi của đôi bên nội ngoại, như cảm thấy như trăm ngàn sợi dây vô hình gò
bó, trói buộc, không tự tại. Rồi khi trưởng thành, phục vụ xã hội với bao nhiêu
ràng buộc của công việc, lại cảm thấy biết bao điều phức tạp phiền toái, không
xứng ý hợp tình, khiến thân tâm bao nỗi bức xúc, không phút thanh thản.
Từ đó mà suy, thành tựu cuộc sống ý nghĩa không ngoài sinh hoạt thường
nhật biết nắm bắt kỹ năng hỷ xả, buông xả, tôi luyện mình phong thái thân tâm tự
tại.
Đứng trước nhân ngã, thị phi bạn giữ được thân tâm tự tại? Đứng trước
danh lợi phú quý chúng ta vẫn bảo trì được tâm an tĩnh, tự tại? Hoặc đứng trước
sinh, lão, bệnh, tử, liệu chúng ta có giữ vững được tâm thái an nhiên tự tại?
Trong cuộc sống nếu tâm trí chúng ta không thướng tồn an tĩnh, tự tại,
thì cho dù sự nghiệp có nhiều tiền muôn của núi đi nữa, cũng chỉ là gia tăng
thêm sự trói buộc mà thôi! Lại nữa nếu đứng trước 8 ngọn gió: tán dương ca tụng,
hiềm khích, hủy báng, danh dự, lợi dưỡng, suy tàn khổ đau và khoái lạc độc hại
kia lốc thổi mà tâm ta vẫn không bị lay động thì tự nhiên mà nói, chúng ta đã
thành tựu được đức hạnh tự tại giải thoát rồi. Và ngay lúc đó chính mình là đức
“Quán Tự Tại” đó sao!...
Bản gốc tiếng Hoa
星雲法師：觀自在的意義
「人人都有觀自在，何必他方遠處求？」
「觀自在」是觀世音菩薩的另外一個名號，意思是說，只要你能觀照自己，你能認識自己，你就可以自在了！
例如，你觀照他人，能夠「人我不二」，你怎麼會不自在呢？你觀照境界，你不要「心隨境轉」而能「心能轉境」，你怎麼會不自在呢？你能觀事，事情千般萬 種，我只求簡單，如此怎麼會不自在呢？我觀道理，道理玄妙莫測，我只以平常心論道，又怎麼會不自在呢？我能觀心，心意千變萬化，我只以平常心對之，我又有 何不自在的呢？
自在，自在！自在處處求，原來只要我心自在，一切自然就都能自在了！
人生在世，如果有錢而活得不自在，人生也沒有什麼樂趣可言。偏偏人在世間上，「有」就是有罣礙，就是有煩惱，因此有許多人有金錢「有」得不自在；有家庭「有」得不自在；有愛情「有」得不自在；有名位「有」得不自在。因為「有」，所以不自在。
有權力的政治人物，當遇到棘手的問題時，他搔首弄腮，一付不自在的樣子；有錢財的企業家，當金錢周轉不靈時，萬般苦思，一付不自在的樣子。
一個人如果能夠擁有世間的財富名位，而又能夠自在，當然最好；如果不能，與其「擁有」而不自在，何必擁有那麼多呢？人生世間，所圖的不就是一個幸福解脫、快樂自在嗎？
你看，兒童從小受父母管束，他就覺得不自在；婦女嫁人，受公婆要求，她也覺得非常不自在；服務社會，各種職業，感到不勝任、不能稱心，他就不能自在了。
所以，人生的意義，能在「自在」中生活，最為成功。
你在人我是非之前能自在嗎？你在功名富貴之前能自在嗎？
你在生老病死之前能自在嗎？你在因緣果報之中能自在嗎？
你如果活得不自在，再多的事業，再多的財富，也只是增加負擔，增加束縛而已呀！你如果能在稱、譏、毀、譽、利、衰、苦、樂的「八風」境界裏，都能不為所動，你自然就能自在解脫了，那個時候，你不就是「觀自在」了嗎！