Hạnh phúc là tự tại giữa khổ đau
Tuy nhiên, hạnh phúc hay sự vắng mặt khổ đau cũng là một sự thật
(Diệt đế); nếu như ta thấy rõ ràng những diễn biến xảy ra ở thân tâm
mình cùng hoàn cảnh hiện tại trong trạng thái sáng suốt, khách quan và
trung thực, thì khổ đau sẽ không có cơ hội để biểu hiện. Vì vậy, trong
kinh Tứ Niệm Xứ, Đức Thế Tôn dạy rằng:
“…Này các Tỷ-kheo, ở đây Tỷ-kheo sống quán thân trên thân, nhiệt
tâm, tỉnh giác, chánh niệm để chế ngự tham ưu ở đời; sống quán thọ trên
các thọ, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm để chế ngự tham ưu ở đời; sống
quán tâm trên tâm, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm để chế ngự tham ưu ở
đời; sống quán pháp trên các pháp, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm để
chế ngự tham ưu ở đời…”(Kinh Trung Bộ I).
Nhiệt tâm hay tinh cần ở đây, không phải là sự cố gắng, nỗ lực của
cái ta tham vọng mà chỉ cần không giải đãi hoặc không hời hợt trong việc
chú tâm quán sát những đối tượng đang là. Chánh niệm là ta không bỏ
quên thực tại hay bị dao động theo trần cảnh, mà luôn trực diện với thân
tâm chính mình. Tỉnh giác là cái thấy biết trong sáng, khách quan,
trung thực không bị che mờ bởi sự điều động của ý thức hay quan điểm, tư
tưởng chủ quan.
Vậy thì, “nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm, để chế ngự tham ưu ở đời”
có nghĩa là chỉ cần thấy rõ ràng những diễn biến đang xảy ra ở thân tâm
mình cũng như hoàn cảnh hiện tại, và ta có mặt trọn vẹn với chính nó.
Hiện cảnh ấy như thế nào, thì mình nhận biết y như thế đó, chứ đừng thêu
dệt hay thêm bớt gì nữa cả, thì ta sẽ không bị tham, sân, si trói buộc.
Xây dựng hạnh phúc cũng như chăm sóc một mầm sống
Thực ra, khổ chỉ xuất phát khi tâm ta vướng mắc vào đối tượng, hay là
có ý niệm muốn loại trừ đối tượng đó. Còn ngược lại, khi ta tiếp xúc
với mọi hoàn cảnh, nhưng chỉ ghi nhận đơn thuần thôi, mà không khởi tâm
muốn chiếm hữu hay là loại trừ, thì khổ đau sẽ không có cơ sở để sinh
khởi. Căn bệnh lớn nhất của chúng ta là muốn chiếm hữu những gì mà mình
cho là tốt đẹp, và chạy trốn hoặc chống đối lại những gì mà mình không
thích. Đây là nguyên nhân tạo ra phiền não, khổ đau. Bởi ta cố mong cầu
để được một cái gì đó, thì rơi vào tâm tham. Khi mình ao ước và mong
muốn được cái đó, nhưng giấc mơ ấy không thành tựu, thì khổ đau sẽ có
mặt (cầu bất đắc khổ). Còn khi ta cố gắng để loại trừ những gì đang có
mặt trong hiện tại, mà mình cảm thấy khó chịu, thì đó chính là tâm sân.
Và nếu, ta muốn loại trừ chúng nhưng không được, thì cũng khổ (oán tắng
hội khổ). Như vậy, trong cuộc sống hàng ngày, khi nào ta rơi vào hai
trạng huống này thì sẽ bị trở ngại và bất an.
Thế nên, sở dĩ ta bị khổ đau giam hãm, trói buộc là do không thấy rõ
được sự sinh khởi của nó. Thực ra, khi trong tâm mình khởi lên một ý
niệm buồn chán, thì ta chỉ cần thấy rõ và gọi đúng tên nó thôi là đủ.
Chào bạn Buồn, dạo này bạn có khỏe không? Mời bạn ngồi xuống uống trà
với tôi. Hoặc khi trong tâm khởi lên ý niệm giận hờn ai đó, thì mình
cũng thấy rõ và gọi đúng tên nó. Chào bạn Giận, bạn tới tìm tôi đó hả?
Nếu mình tiếp đón lịch sự với khổ rồi, thì không có gì phải lo ngại cả.
Khi ta sống hòa bình, thân thiết và đối xử tốt đẹp với khổ, thì có gì xa
lạ nữa đâu mà sợ hãi hay chạy trốn. Giống như trong thời chiến tranh,
người lính đêm ngày leo đồi, lội suối, băng rừng gian nan vất vả. Ăn cơm
nguội, uống nước sông, ngủ giữa rừng cây, chịu mưa gió lạnh buốt và họ
không biết là mình sẽ chết lúc nào vì đạn bom loạn lạc. Sau khi hết
chiến tranh, người lính ấy được trở về sống yên bình với làng quê, thì
cho dù đời sống kinh tế của họ gặp khó khăn bao nhiêu chăng nữa, cũng
không ăn nhằm gì so với lúc còn ở ngoài chiến trường, bởi người ấy đã
từng sống chung với khổ và học được rất nhiều kinh nghiệm từ đau khổ. Do
vậy, nhiều khi khổ không hẳn là thứ xấu xa cần phải loại trừ, mà nó là
bậc thầy chỉ dạy cho mình thấy ra được giá trị của hạnh phúc. Cũng giống
như bông hoa sen kia, sở dĩ nó được thơm ngát tươi đẹp như thế, là nhờ
từ trong bùn lầy tanh hôi mà có.
Thực ra, kháng cự hay phản ứng lại đối tượng, là do bản ngã của ta
xen vào. Còn các pháp, thì nó luôn vận hành đúng theo tiến trình nhân
quả của nó. Sở dĩ có việc gì đó xảy ra, là do nhiều nguyên nhân đã được
kết tạo từ trong quá khứ, và bây giờ nó hình thành. Ví như, khi ta tiếp
xúc với một người, và không biết lý do nào đó mà họ vu oan, la mắng ta.
Thông thường, thì ta sẽ phản ứng trở lại để biện minh sự thật, hoặc là
ta sẽ chửi họ một trận cho hả lòng, vì cái tội vu oan. Thế nhưng, hành
động đó không hóa giải và đem lại sự hài hòa cho cả hai phía, mà đôi lúc
oán thù càng chồng chất lên thêm. Trong trường hợp này, ta chỉ cần bình
thản và nhận diện rõ ràng những cảm thọ sinh khởi ở thân tâm mình là đủ
rồi. Khi tâm ý được lắng dịu, thì ta sẽ thấy ra mọi gốc rễ của vấn đề.
Trước hết, họ nói những lời sai với sự thật và không được dễ thương,
tức là con người ấy đang đau khổ. Còn, người mà có an vui hạnh phúc thì
họ không bao giờ nói ra những lời lẽ tiêu cực để gây đau khổ cho ai. Thứ
đến, người không biết sử dụng lời nói dễ thương là người thiếu hiểu
biết. Do tâm trí không được sáng suốt, nên họ hành xử theo lối mòn phản
kháng của bản ngã. Phần còn lại là do sự yếu kém ở nơi mình. Bởi có
nhiều khi, họ nói với ta một vài câu không được dễ thương, và chỉ xảy ra
trong vòng năm phút thôi, nhưng mình ôm ấp cái giận hờn đó suốt cả
ngày, để rồi ta ăn không ngon, ngủ cũng không được yên. Ta thật là dại
khờ, luôn bị hoàn cảnh bên ngoài đánh lừa và sai sử. Và hạnh phúc của
ta, gần như nó tùy thuộc vào từng hoàn cảnh; nếu như gặp sự việc diễn ra
tốt đẹp, dễ thương thì ta an vui hạnh phúc, ngược lại là khổ đau.
Chúng ta thấy rằng, tất cả những vui buồn, thương nhớ, giận hờn,
thông minh, đạo đức…là của mọi người, không dành riêng hay ưu tiên cho
bất cứ một ai. Thế thì, tại sao khi người ta giận, mình lại không đồng
ý? Mình muốn người kia chỉ đối xử tốt đẹp, dễ thương với mình thôi, thì
đâu có được. Bởi nhiều khi mình cũng sử dụng giận hờn, khó chịu để tiếp
xử với họ cơ mà! Thực ra, trong tâm mỗi con người có đầy đủ, những ý
niệm tiêu cực và tích cực. Nhưng, với người có tâm hồn bình thản và sáng
suốt thì biết vận dụng được cái hay, cái đẹp để tiếp xử với nhau. Còn,
người sống trong mê mờ quên lãng, thì tùy thuộc vào hoàn cảnh mà có vui
hay buồn.