“Khi tôi chưa học đạo, tôi thấy
núi là núi; sông là sông; khi tôi học đạo tôi thấy núi không phải là núi,
sông không phải là sông; sau khi học đạo xong tôi lại thấy núi là núi,
sông là sông”. Tôi nghe mà chẳng hiểu chi dù có vắt óc suy nghĩ. Về
sau học môn triết Tây, nghe giáo sư giảng về cái Ta (le moi), tôi nhớ có
một ý rất triết mà cũng rất thơ: “tôi không thể ngồi bên cửa sổ để nhìn
tôi đi qua đường”. Những ghi nhận đó cứ đeo đẳng mãi trong đầu và tôi
chẳng tự tin là mình hiểu những ý trên là đúng hay không.
Tại sao
khi chưa học đạo thấy núi là núi, sông là sông; đến khi học đạo thấy núi
không phải là núi, sông không phải là sông; khi học đạo xong lại thấy núi
là núi sông là sông? Sau nhờ học Duy Thức vấn đề mới được giải mã.
Thì ra
thế giới với thiên hình vạn trạng trong đó con người cùng muôn vật chung
sống, theo Duy thức học đó là thế giới của “ý ngôn cảnh”. Cảnh chỉ
cho thiên hình vạn trạng, ý chỉ cho ý tưởng, ý niệm và ngôn chỉ cho ngôn
cú danh xưng.
Khi tắm
dưới sông ai cũng cảm nhận được cảm giác mát dịu của dòng sông, và mặc
nhiên không ai bận tâm đặt vấn đề là có dòng sông hay không có dòng sông;
nếu có, thì cái gì là dòng sông? Nếu không thì tại sao? Có lẽ vì không
quan tâm truy cứu nên ai cũng thấy núi là núi sông là sông; nếu quan tâm
truy cứu ta sẽ thấy cái được gọi là sông với dòng nước chảy, thực thì đó
không hẳn là sông hay dòng sông.
Thứ
nhất, nếu một người từ lúc sinh ra đến khi trưởng thành chưa hề nghe ai
nói đến từ sông. Cũng không được ai dẫn đến và chỉ cho thấy con
sông hay dòng sông, chắc chắn người ấy khi tình cờ gặp phải dòng sông họ
sẽ ngớ ra không hiểu và gọi được dòng sông họ đang thấy là cái gì.
Thứ
hai, ngay những người từng nghe, thấy và tắm dưới sông đi nữa họ cũng
không thể gọi đúng tên cái thực tại mà họ đang đắm mình trong đó, bởi danh
từ dòng sông hay dòng nước sông thuần tuý chỉ là danh ngôn được dùng để
miêu tả vấn đề, chứ danh ngôn bản thân nó hoàn toàn không phải là vấn đề.
Thứ ba,
cái được gọi là sông hay dòng sông kỳ thực là không có, bởi dòng sông mà
ta đang tắm, nếu phân tích về mặt vật lý thì không có cái gì là dòng sông.
Dòng sông là sự kết tụ của vô số những phân tử nước, tách rời tất cả những
phân tử nước ấy đi dòng sông sẽ còn là hư vô, và như ta biết trong mỗi một
phân tử nước luôn phải hội đủ hai thành tố là Hydro và Ôxy (H2O)
. Thiếu một trong hai thành tố này sẽ không có sự xuất hiện của một phân
tử nước, chưa kể là phân tử nước chỉ có và tồn tại trong môi trường thích
hợp, trong một môi trường không thích hợp ngay cả một phân tử nước cũng
không thể có nói chi là có cả một dòng sông!
Như
vậy, danh từ dòng sông được dùng để miêu tả một hiện tượng vật lý mà hiện
tượng đó thực chất nó hoàn toàn không có thực thể cá biệt của riêng nó. Do
đó, dòng sông chỉ thuần là vấn đề của ý ngôn cảnh, tức hiện tượng vật lý
chỉ tồn tại trong phạm trù của tư tưởng và ngôn ngữ của sự hiểu biết và
phân biệt của sự nhận thức hay của Thức mà thôi, chớ hiện tượng vật lý
không tồn tại bên ngoài sự hiểu biết và phân biệt của Thức. Theo Duy Thức
học, ngôn ngữ và tư tưởng hay sự hiểu biết và phân biệt của thức được sinh
khởi từ “danh ngôn chủng tử”. Danh ngôn chủng tử hay hạt giống của tư
tưởng và ngôn ngữ từ vô thỉ đến giờ huân tập vào tạng thức chúng ta và đã
thành tập khí, tức thói quen vốn có từ muôn kiếp nghìn đời; và rồi chúng
ta dùng tập khí danh ngôn chủng tử này để nhận biết và phân biệt hiện
tượng vật lý. Chứ kỳ thực chúng ta hoàn toàn không biết được gì về hiện
tượng của thế giới vật thể. Nói cách khác, chúng ta nhận biết là nhận biết
về chính những dữ kiện tri thức mà chúng ta tích lũy được qua quá trình
thu thập kiến thức của chúng ta mà thôi, chứ chúng ta không thể nhận biết
thế giới vật thể bằng chính những gì thuộc về thế giới vật thể.
Luận
Thành Duy Thức: Chủ thể nhận thức cho rằng sự nhận thức chỉ xảy ra khi có
đối tượng bị nhận thức, thực thì chủ thể nhận thức không thể nhận thức
được đối tượng bị nhận thức, chủ thể nhận thức chỉ nhận thức được những
khái niệm, những ý tưởng của chính bản thân của chủ thể nhận thức có được
về đối tượng bị nhận thức, chứ chủ thể nhận thức không thể hóa thân vào
đối tượng bị nhận thức (khách thể) để nhận biết những gì được nội hàm
trong đối tượng bị nhận thức. (năng thủ bỉ giác, diệc bất duyên bỉ, thị
năng thủ cố, như duyên thử giác).
Quả
đúng là khi tôi học đạo tôi thấy núi không phải là núi, sông không phải là
sông. Vậy núi, sông trước mắt thì sao? Núi sông trước mắt theo Duy thức
học đó là hiện tượng y tha khởi, theo Hoa Nghiêm tông đó là duyên khởi hay
duyên sinh, mà duyên sinh thì vô tự tánh, tức duyên sinh không tự có thể
tánh riêng (“Pháp bất cô khởi trượng cảnh phương sanh”). Các pháp không
thể độc lập sinh khởi mà phải nương nhau. Một cây bông lau mảnh khảnh yếu
đuối không thể tự đứng trước gió được, nhưng một bụi bông lau nương dựa
nhau có thể đứng vững giữa trời (như thúc lô phược).
Tỳ kheo Thích Tâm Trí
Chùa An Dưỡng
Vĩnh Thái, Nha Trang
Xuân Quý Mùi - 2003