Tuy nhiên, ở Hoa Kỳ cũng như ở nhiều nước khác, cảnh phục hưng này lại mang màu khác trước với sự cải cách của các dòng tôn giáo chính thống và sự ra đời của nhiều tổ chức tôn giáo mới .Trong quyển "Bách khoa tự điển các tôn giáo Mỹ", người biên tập chính ước tính giữa năm 1987 và 1989 đã có tới 400 giáo phái được thành lập ; còn hai tác giả của quyển "Các xu thế mới năm 2000" cho biết : "Trong khi ở trung tâm những nhóm chính là Thiên Chuá giáo, Tin Lành và Do Thái giáo bị thu hẹp lại, thì hàng trăm giáo hội nhỏ và phân tán mang nhãn hiệu Mỹ thuộc chính thống lẫn cải cách đã phát triển mạnh . Tiêu biểu có hàng chục tổ chức tôn giáo mới, giáo phái hoặc nhóm thờ phượng, ra đời mỗi năm ; nhưng gần đây con số tổ chức đó tăng lên hàng trăm và rồi tăng gấp đôi số đó".

Các tài liệu cũng ghi nhận người Mỹ đang có khuynh hướng tìm theo các tôn giáo phương Đông và năm 1990 đã có bốn phần trăm dân số Mỹ là tín đồ Phật giáo, Hồi giáo hoặc Ấn Độ giáo .

Điểm đặc biệt của tiến trình phục hưng tôn giáo trong mấy năm qua là sự xuất hiện của những "đạo sư" có khả năng thuyết phục quần chúng . Những người này có thể thực thụ hoặc tự xưng thuộc các tôn giáo chính thống, là đồng tử trung gian hoặc hoá thân của một vị giáo chủ như Đức Phật, Đức Chúa, v.v.. hoặc có thể chỉ là một bậc hướng dẫn tâm linh trong phong trào "thời đại mới". Tất cả đều hứa hẹn"đưa tín đồ tiếp cận một chân lý hoặc thực thể siêu việt và bước vào cõi hạnh phúc vĩnh hằng", nhưng phần đông lại đưa ra những phương pháp hành trì "quái dị" thí dụ như tự tử tập thể, tung chất độc giết người hoặc dấn thân vào cảnh đồi trụy . Đương nhiên cũng có những đạo sư truyền dạy con đường tốt lành giúp người theo có được thân tâm an lạc trong cuộc sống .

Dù sao, trước tình trạng bùng phát của niềm tin tôn giáo, một câu hỏi đã được nêu ra :"Tại sao như thế?" Theo giới nghiên cứu, tình trạng này có hai nguyên nhân chính : một mang tính tất yếu và một mang tính phỏng định .

Nguyên nhân tất yếu, như đã nói ở phần đầu, là sự mất niềm tin vào khoa học kỹ thuật . Tiến sĩ Harvey Coxta ở Hoa Kỳ nhận định : sự phục hưng của tôn giáo là một hiện tượng toàn cầu đánh dấu sự cáo chung của thứ niềm tin cho rằng khoa học sẽ khắc phục mọi vấn đề của con người . Niềm tin khoa học đó đã sinh ra cuộc cách mạng công nghiệp, đã nêu bật sức mạnh của kỹ thuật . Khi được dùng vào mục đích phục vụ nhân sinh, khoa học kỹ thuật cống hiến cho loài người những năng lực gần như thần thánh . Tiếp nối sự công nghiệp hoá là "lý tưởng tiến bộ" với khái niệm cho rằng những tiến bộ khoa học sẽ "luôn luôn" làm cho cuộc sống tiến lên tốt đẹp hơn . Đồng thời, theo lời phát biểu của giáo sư Emaritus Daniel Bell ở trường đại học Harvard, mọi nhà tư tưởng thuộc phong trào Aùnh sáng duy lý từ thế kỷ XVIII đều nghĩ rằng tôn giáo sẽ biến mất trong thế kỷ XX vì tôn giáo là mê tín vật linh .

Tuy nhiên, thực tế không như người ta tưởng vì những biến cố xảy ra trong thế kỷ XX cho thấy khoa học kỹ thuật có thể tạo ra địa ngục và nguy cơ hủy diệt thế giớị Thêm vào đó, đời sống công nghiệp biến con người thành những mắt xích luôn luôn chuyển động và tăng tốc trong một bộ máy được lập sẵn chương trình, điều này đã gây ra sự căng thẳng và khủng hoảng tâm lý . Bởi vậy, sau những kinh nghiệm đớn đau như thế, con người thấy cần tìm lại giá trị mỹ cảm của tinh thần, và tôn giáo thì đề cao cái giá trị đó . Tất nhiên, như người bệnh nặng thích liều thuốc mạnh, niềm tin tôn giáo trong thời gian qua được đẩy tới chỗ "cuồng tín, thoát ly hẳn thực tế". Nhưng đến nay, nhận ra sự cuồng tín đó cũng có thể đưa thế giới đến chỗ rối loạn, người ta lại hướng về những con đường tôn giáo dung hợp "đạo và đời","thần tính và nhân tính", thí dụ như phương pháp tu hành do các vị Thiền sư Phật giáo đang truyền bá ở Âu Mỹ .

Nguyên nhân thứ hai của hiện tượng bùng phát tôn giáo, nhất là những giáo phái "quái dị", là sự hấp dẫn của lời tiên đoán "tận thế" dựa theo lý thuyết thiên niên kỷ . Được mô tả trong sách Khải Huyền của Thiên Chúa giáo,thiên niên kỷ là thời kỳ 1000 năm tính theo dương lịch (lịch Thiên Chúa giaó) khởi đầu bằng những biến động hủy diệt thế giới và Đức Chúa sẽ tái hiện để đưa các tín đồ thuần chính bước vào cõi lạc . Người ta cũng tìm thấy quan niệm tương tự trong những tôn giáo khác, thí dụ như Đạo Phật với lý thuyết "thời kỳ mạt pháp và Đức Phật Di Lặc thị hiện".

Đến nay, với năm 2000 khởi đầu một thiên niên kỷ mới, những xôn xao về "ngày tận thế" đã lắng dịu, nhưng âm hưởng vẫn còn trước những mối nguy chưa được giải quyết . Dù sao, như một nhà báo phương Tây nhận định sự tái hiện của mỹ cảm tâm linh biểu lộ trong phong trào phục hưng tôn giáo là dấu hiệu của niềm hy vọng lớn về một cuộc sống tốt đẹp hơn . Chẳng biết loài người có được cứu vớt nhờ một đấng cứu thế từ trời giáng xuống bằng phép mầu (theo kinh sách cổ truyền) hoặc bằng tàu vũ trụ (theo kiểu hiện đại) hay không, nhưng điều kiện tiên quyết vẫn phải xuất phát từ bản thân của mỗi người; và đây chính là chủ trương của các tôn giaó, trong đó có đạo Phật .Đức Phật dạy :"Chính ta làm cho ta ô nhiễm, chính ta làm cho ta trong sạch . Nếu ta nói hay làm với tâm ác thì sự đau khổ sẽ theo ta như bánh xe lăn theo dấu chân con bò kéo xe .

Nếu ta nói hay làm với tâm trong sạch, hạnh phúc sẽ theo ta như bóng theo hình". Ngài còn dạy :"Phước báo và tội lỗi mà con người tạo ra là tất cả những gì con người làm chủ, là những gì đưa con người đã là những gì luôn luôn chạy theo bén gót con ngườỉ Vậy, từ đây con ngừơi hãy tích trữ cái tốt để đem đi nơi khác trong tương lai . Hãy tạo một nền tảng vững chắc cho thế gian mai sau".

Tham khảo :

- Đức Phật và Phật pháp của ĐĐ Narada Thera, bản dịch của Phạm Kim Khánh
-Các xu thế lớn năm 2000 của J.Naisbitt và P.Aburdene