Bởi lẽ trước đó  hai năm ( năm Canh Thân 1920) quan toàn quyền Maurice Long  đã thành lập Hội Đồng Thuộc Địa Nam Kỳ, còn được gọi là Hội Đồng Quản Hạt (Conseil Colonial) mà cũng là nơi  tranh nhau quyền  lợi giữa các nhóm  làm ăn người Hoa, người Pháp cũng như  các  ông tư sản của chính vùng đất Nam Kỳ.

Thật ra, trên bình diện  chung, thời điểm này được xem là giai đoạn chuẩn bị  tuột dốc, để  không lâu sau đó, cao trào tự chủ, độc lập dân tộc khắp nơi trên  thế giới đã thổi làn gió tích cực đến nhiều giới  sĩ phu, nông dân yêu nước Việt nam mạnh mẻ và rất quyết liệt, lám lung lay chế độ thực dân mà  Pháp  đã  dày công  củng cố nhiều mặt và nuôi giấc mộng  chiếm ngự lâu dài.

Đọc lại những trang sử ố vàng  theo thời gian trong giai đoạn  này, chúng ta không khó khăn lằm bắt gặp hình ảnh Phật giáo nằm  khép sâu trong mớ tro bụi  ấy rất cũ kỷ, rất cổ xưa và nói chính xác hơn không có sự sống.

Phải đợi gần mười năm sau đó nữa, chư tôn đức tài ba mới dấy động thành công phong trào chấn hưng Phật giáo khằp  ba kỳ  rực rỡ. Điều rất dễ nhận ra lý do tại sao  là : khi đất nước  nguy vong , đạo pháp cũng không an ổn, có những tăng ni Phật tử, phải “cởi  áo cà sa khoác chiến bào” lên đường  cùng đoàn quân chống ngoại xâm.

Và tất nhiên chúng ta không thể quên còn có lý do to lớn nhất: thực dân Pháp đã thành công  trong việc  đẩy lùi  Phật giáo vào chôn thâm sâu cô tịch, biến giới tăng sĩ thành những ông thầy chùa làng ít học và phật tử có chăng chỉ là thành phần  có việc ma chay phài tống táng, mới đến chùa cúng bái.

Những dòng chữ lịch sử u buồn này được  nhà viết sử Vân Thanh mô tả như sau “Phật giáo thời bấy giờ cùng chung số phận ấy, mất chủ quyền dân tộc, giáo quyền đạo Phật bị chà đạp trắng trợn hơn bao giờ hết (các sư phài nộp thuế thân, phải đi lính cho  thực dânPháp, chẵng được tự do truyền đạo như bên Thiên Chúa..v…vv..)Tình trạng khốn đốn của Phật giáo buổi này chẳng khác nào đóng cửa để chờ chết vì chẵng còn hệ thống (đoàn thể) tổ chức như trước kia, nguyên do thực dân Pháp cố tình cắt đứt sự tổ hợp của Phật giáo buổi này, chúng sợ dân ta trá hình là Phật giáo để rồi chống đối chúng, nên mọi hình thức của Phật giáo bị làm tê liệt cả.

Trong tăng giới thời này chẳng biết làm gì hơn trước sự dòm ngó theo dõi của thực dân, nên sự sống hết sức rời rạc vô tổ chức” (trích trang 189-190, LKPGS, giấy phép số 929/72/PTUVK SALP/TP 27.6.1974 ).

Đó cũng được coi  là hình ảnh tiêu biều nhất thời mất nước của Phật giáo trong mọi thời kỳ.

Đời gặp thuở can qua chinh chiến
Sống những ngày nguy biến kinh tâm
Kéo dài thê thảm nhiều năm
Đầy trời sát khí cõi âm hiện hình!
Kẻ thác đi hồn linh tức tưởi
Người sống còn rũ rượi sầu thương
Kể đâu hết khúc đoạn trường
Bàn tay ác liệt vô thường gây nên?
                    
(Trích Kinh Nguyện Hòa Bình VII)

Chiến tranh, loạn lạc, đói kém là một trong những động tố xô đẩy  tinh thần con người ta  ngả nghiêng lắm bận, nhưng cũng như tâm tư  ông  Tộc Đầu Sư (đạo Cao Đài) Nguyễn Văn Ngợi (1900-1988) ở miệt Tam Bình,Vĩnh Long, cùng  quê hương chào đời của Tổ Sư Minh Đăng Quang; tăng ni Phật tử thời bấy giờ cũng cùng chung tâm nguyên thiết tha:
                      
Chẳng bỏ thời thế nơi Phật cảnh
Không quên tiếng nguyện chốn non xanh.

Có thể nói, ở Lục Tỉnh Nam Kỳ thời bấy giờ, ngoại trừ các tín ngưỡng  mang  tính chất thuần túy tôn giáo, còn lại không ít các tổ chức chính trị của nhiều xu hướng, thành phần khác nhau, đua nhau ra đời nhưng  trước tiên đều trang bị vỏ bọc hình thái một tín ngưỡng; đặc biệt càng huyển bí càng dễ thu phục quần chúng, vì rất phù hợp với đa số  người  bình dân và  bộ phận sống trong sự u uất, bế tắc trước nạn đao binh do thực dân Pháp gây ra; từ đó, dần dà biến thành lực lượng  hậu thuẫn cho quan điểm đấu tranh của mình.

Với Phật giáo, tinh thần nhập thế rầt rõ ràng, nếu không thể chuyên tâm tu hạnh thì dũng cảm  lên đường gia nhập hàng ngũ chống giặc, không hề phạm phải một giới luật chi. Vì thế trong chiều dài lịch sử hòa mình cùng dân tộc, Phật giáo vẫn đứng trụ vững ở một nơi cao nhất trong lòng dân tộc, chưa hề có một tỷ vết hoen ố trong tinh thần chống ngoại xâm.

Những Bửu Sơn Kỳ Hương ( Phật Thầy Tây An Đoàn Minh Huyên (1807- 1856); Tứ Ân Hiếu Nghĩa ( Bồn sư Ngô Lợi (?-1880). Trong  giới cư sĩ thì có các tổ chức như Tịnh Độ Cư Sỉ Phật Hội ( cư sỉ Nguyễn văn Bồng (1886-1958); Ngũ Minh Chi Đạo (Đạo Minh Sư do các cư sỉ Minh Sư, Minh Lý, Minh Đường, Minh Thiện, Minh Tấn) .v…v…Đó là những chứng minh tinh thần Phật giáo biết phân thân đi vào  từng  ngỏ vắng trần đời để trụ vững và tồn tại.

Còn có Phật giáo Hòa Hảo là một  tôn giáo chính đáng dựa vào  nền tảng Phật Đà nhưng có một  lối tư duy độc lập, rẽ hướng song hành cùng  các tông phái, tồ chức Phật giáo thời bấy giờ trên con đường phát triển và hóa đạo. Và Phật giáo Hòa Hảo từ nền tảng khế lý, khế cơ của mỉnh đã tỏ ra rất phù hợp với đa số cư dân Nam Kỳ Lục Tỉnh, gặt hái được những thành tựu đáng kể.

Khi đức Huỳnh Phú Sổ khai sáng nền đạo Phật giáo Hòa Hảo, (năm Kỷ Mão 1939), thì  Tổ Sư Minh Đăng Quang trong độ tuổi trăng tròn và đang nuôi chí xuất trần nơi xứ Cao Miên (Campuchea).

Thiếu niên ngày nọ lìa nhà
Vượt biên giới Việt-Miên xa dặm ngàn.
“Lên non tìm động hoa vàng…”
Tầm sư học đạo chốn Nam Vang thành…
(Trích Thi Hóa-nhà thơ Trụ Vũ)

Như vậy, những Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa và Phật Giáo Hòa Hảo phần nào cũng có  ý nghĩa tác động  ban đầu  trong ý chí tầm đạo của  Tổ sư Minh Đăng Quang, để  sau này, khi hình thành nên mối đạo, trở nên  một  tông phái Phật giáo bản xứ, Phật giáo Khất Sĩ  đã vận dụng thành công  tư tưởng Phật Đà trong các  nguồn  Kinh Luật Luận của cả Bắc và Nam Tông, tạo  nên  sắc thái riêng biêt mà không xa rời  ngôi nhà chung Phật học với phương châm : NỐI TRUYỀN THICH CA CHÁNH PHÁP. 

Từ Bi là gốc Như Lai
Cảm thương thân phận những ai đọa đày
(Trích Thi Hóa đã dẫn)

Nếu như chúng ta trân trọng, thán phục khai sáng của đức Huỳnh Phú Sổ, đã chắt lọc khôn khéo tư tưởng Phật học, hình thành nên  lối hành đạo và hóa đạo độc lập, mang một luồng gió mới đến với  mọi người bao nhiêu thì càng thêm kính phục bấy nhiêu quá trình tu học và  thành lập hệ phái Khất Sĩ của Tổ Sư Minh Đăng Quang. Sự hình thành và tồn tại, luôn phát triển của hệ phái Phật giáo đặc biệt này, đã nói lên được giá trị đích thực cũng như kết quả đúng theo tâm nguyện khi xưa kia Tổ Sư Minh Đăng Quang đã mở đường khai lối. 

Phật giáo Khất Sĩ được khai sinh trong bối cảnh đất nước đang hồi nghiêng ngửa như thế, cho nên Tổ Sư Minh Đăng Quang luôn thao thức về sự bình đẳng trong tha nhơn, sự bình an trong cưộc sống của dân tộc mình, từ đó mới có thể nghỉ đến bước phát triển tiếp theo. Vì vậy, trong bộ Chơn Lý, phần gần cuối chúng ta sẽ bắt gặp hệ tư tưởng  Hòa Bình bằng sáu  phần khúc giải rất thâm sâu. Như đọạn đầu trích dẩn bài kinh Nguyện Hòa Bình VII trên. Ở đó nói lên khái niệm Hòa Bình trong phạm trù nghịch chiến tranh, tác nhân của phần lớn khổ đau mang tính chất cộng nghiệp của một dân tộc, một địa phương hay một nhóm xã hội. Những phần kế tiềp là Hòa Bình trong từng công hạnh tu tập mỗi thành tố Khất Sỉ, trong giao tiếp với tha  nhân. Trong đó đặc biệt còn nêu cao vai trò gắn kết giữa gia đình và xã hội chung quanh.

Cõi bình đẳng về sắc thân không ai hơn kém, chỉ dùng đức hạnh làm cây thườc, để đo trình độ thấp cao. Trong đạo cả thày sự sống như nhau, một tiếng Khất Sĩ như nhau. Cõi không hình phạt, không quyền, không trị, chì có một sự dạy, mà tất cả được yên.

Giữa cõi đời chết khổ, Khất Sĩ là chật nhựa sống, gần liền các khối chia rẻ riêng tư. Khất sĩ là con đàng chơn lý  võ trụ, đúng theo trung đạo ánh sáng, không thiên về một bên lề mé, Khất sĩ tượng trưng giáo lý đại đồng.

Cái sống là đang sống chung,
Cái chết là đang học chung
 Cái linh là đang tu chung.
(Trích Hòa Bính-Đoàn Du Tăng-Bình Đẳng Vô Trị)

Dựa vào  tiêu chí chư Tổ sư  từ ngàn xưa, trong tinh thần :

Nhất bán thiên gia phạn
Cô thân vạn lý du
Dục cùng sanh tử lộ
Khất hóa độ xuân thu.

Phật giáo Khất Sĩ cũng tuân thủ bốn tiêu chí  chặt chẻ, rất đáng kính trọng, nhưng cũng rất cởi mở :

-    Người tu khất thục chỉ ăn  đồ xin mà thôi, nhưng ngày hội, thuyết pháp giới bổn thì được ăn ở chùa.

-     Người tu khất thực chỉ lượm những vải bỏ mà khâu lại thành áo, nhưng có ai cúng vải, đồ cũ thì được nhận.

-    Nguời tu khất thực chỉ nghỉ dưới cội cây, nhưng có ai cúng lều, am nhỏ bằng lá một cửa thì được ở.

http://www.phattuvietnam.net/phatgiaovietnam/lich-su-phat-giao-viet-nam/27067-t%E1%BB%95-s%C6%B0-minh-%C4%91%C4%83ng-quang-chi%E1%BA%BFc-b%C3%B3ng-b%C3%AAn-tr%E1%BB%9Di-tr%C4%83ng-khuy%E1%BA%BFt.html