Cách thành Đồ Bàn khoảng 8 dặm về hướng Đông Nam, đối diện núi Tình Giang độc lập. Chùa xưa nay vẫn toạ tý, ngọ hướng, Bình nhâm phân kim, kiến trúc kiểu Á đông.

Chùa Quang Hoa nói theo Ngự-Tử Kim-Phê thì phải là “Quang Hoa Hộ Quốc Trường An Quan Tự”. Chùa Quang Hoa là hậu thân của Hoa Phong Quang Tự. Hoa Phong Quang Tự lại là hậu thân của Quang Minh Thiền Tự. Quang Minh Thiền Tự do Đức Tổ Nguyệt Ân Thiền Sư, huý Minh Lượng (người Phúc Kiến), thế hệ thứ 36 sáng lập. Ngài thuộc dòng phái Lâm Tế Nghĩa Huyền, chi phái ngài Tuyết Phong Tổ Định Thiền Sư. Ngài Nguyệt Ân sang Việt Nam và sáng lập chùa Quang Minh vào năm nào, thời đại nào, không còn tự tích để tra cứu (?). Tuy nhiên, năm Bính Tý (1696) niên hiệu Chánh Hoà thứ 17, ngài Giám Huyền Thiền Sư – đời thứ 36, chi phái Tổ  Minh Hoằng, huý Như Diệu là vị tổ thứ 3 của chùa Quang Minh nhằm vào thời chúa Nguyễn Phúc Chu – miếu hiệu Đức Minh vương, ngự đề một câu đối hiện thờ tại chùa rằng: Quang Minh Tự là một ngôi “danh lam cổ tích”. Căn cứ  theo Kim Phê thì phải trên dưới vài trăm năm người xưa mới gọi “danh lam cổ tích” ! Theo các nhà phân tích thì Chùa Quang Minh có niên đại khai sơn trước chùa Thiên Mụ – Huế khá xa, hay ít ra cũng khoảng 20 năm.

Theo các tài liệu còn lại trong chùa: Khoảng đầu thế kỷ 17, ngài Giám Huyền khai sơn chùa Dũng Tuyền núi Phương Phi - Phù Cát, nay là chùa Linh Phong - Phù Cát. Năm Quí sửu (1733), ngài Bích Phong, huý Từ Giác trụ trì có một Phật tử là Phó Đề Lãnh Tạo Thành Hầu, phát tâm cúng dường toàn bộ ngân khoản để tái thiết tự viện. Ngày 27 tháng 9, niên hiệu Cảnh Hưng thứ 5 được Ngự Tứ Kim Phê cải hiệu là “Quang Hoa Hộ Quốc Trường An Quan Tự” cho đến ngày nay, hiện ta gọi tắc là chùa Quang Hoa. Từ năm 1800 đến 1880, thời kỳ Gia Long phục quốc, chùa cực thịnh, nhất là về điền địa. Đương thời chùa có hơn 200 mẫu ruộng, vườn chùa rộng 15390 mét vuông, chùa được miễn thu thuế ruộng và không sai 30 Tăng chúng. Đó là thời kỳ cực thịnh, vàng son nhất của chùa Quang Hoa. Sau thời kỳ Gia Long đến nay, vì nhiều lý do khách quan lẫn chủ quan, chùa ngày một dần đi đến chỗ suy vi. Hiện vườn chùa chỉ còn 757 mét vuông và ruộng đất chỉ còn 540 mét vuông.

Đức Tổ Nguyệt Ân Thiền Sư sáng lập chùa Quang Hoa xong, sau đó ngài ra Hội An, Quảng Nam - Đà Nẵng sáng lập chùa Vạn Đức, là một trong ba ngôi Tổ Đình tại Hội An ngày nay.

Trải qua 11 đời kế thừa truyền đăng Tổ ấn, các lần trùng tu Tổ Đình Quang Hoa gần nhất được chư Tôn Đức tỉnh nhà và phật tử trong vùng ghi lại như sau:

- Ngài Viên Nghĩa huý Trừng Thâm, thế hệ 42 (đệ tử ngài Thanh Chánh – chùa Tịnh Lâm, Phù Cát) đã trùng tu Tổ Đình Quang Hoa tương đối khang trang trong đời trụ trì của mình. Ngài sanh năm Giáp Thìn (1844) và viên tịch ngày 19 tháng 6 năm Canh Tý (1960). Tháp Ngài hiện ở hướng Đông Nam vườn chùa.

- Đại đức Thích Bửu Thắng huý Thị Ân, thế hệ 42 (đệ tử ngài Như Quang, hiệu Tâm Dung chùa Thiên Lộc), trong đời trú trì của Đại đức chùa gặp phải nhiều trận thiên tai, toàn bộ chùa bị hư hoại và xuống cấp trầm trọng. Đứng trước những khó khăn của một vùng kinh tế nông thôn hẻo lánh, Đại Đức đành phải dùng một số ít ruộng của chùa thế chấp để có thể tái thiết lại điện Phật làm nơi kinh kệ cho đồng bào phật tử trong vùng. Đại đức viên tịch ngày 24 tháng 4 năm  Tân Tỵ (2001).

Đương kim trụ trì là Đại Đức Thích Vạn Phước – đệ tử cố Thượng toạ Thích Đồng Hạnh (Tổ đình Hưng Long) – kế thừa Phật sự (kể từ ngày 24 tháng 4 năm Quí Mùi-2003).

Đến thăm chùa Quang Hoa, hiện tại các phòng ốc, tường rào của chùa bị hư hoại khá nặng, khả năng tài chánh cho việc trùng tu chỉ là con số “không” (0), trong khi nguồn thu nhập chính của cư dân trong vùng chỉ trông vào mảnh ruộng những lúc không bị thiên tai - mất mùa... Đứng trước những suy tàn của một ngôi cổ tự trong tỉnh nhà, đọc lại những trang sử vàng son một thời, sao khỏi chạnh lòng!!! Chúng tôi tự hỏi thầm với lòng rằng: “Bao giờ một ngôi chùa Quang Hoa khang trang được “đứng dậy từ những đổ nát, điêu tàn”, dù là chỉ trong khiêm tốn, để bà con trong vùng có thể hôm sớm được về với lời Kinh tiếng Kệ? Bao giờ tiếng chuông chùa Quang Hoa ngân nga trở lại trong sương mai đưa bà con cư dân trong vùng ra đồng bắt đầu một ngày đồng án; lại vọng ngân những cung điệu vỗ về, thức tỉnh nhân tâm những lúc chiều về?”. Dẫu biết tất cả đều vô thường, ngôi chùa cũng phải biến thiên theo những thăng trầm của vận mệnh, nhưng chúng tôi vẫn tin rằng Phật pháp mầu nhiệm, chùa Quang Hoa sẽ được phục hoạt trong một tương lai không xa, cái tên “Quang Hoa Hộ Quốc Trường An Quan Tự” không còn bị chìm vào quên lãng!

Mỗi một viên gạch đóng góp của phật tử mười phương vô cùng ý nghĩa vào những lúc như thế này! 

Tổ Đình Phổ Bảo – Bình Định, tháng 01 năm 2004

THÍCH GIÁC THIỆN