Đặt vấn đề

Ngày trước, việc giảng các bộ kinh Phật chỉ được tổ  chức ở các chùa lớn, các Phật học viện.

Hiện nay, việc giảng kinh có ở khắp nơi và được ghi bằng dĩa để phổ biến. Cả Phật tử cũng “đăng đàn thuyết pháp” tại… phòng ghi âm, nhưng băng dĩa được gởi bán rộng rãi ở nhiều chùa lớn nhỏ, kể cả bán… lưu động. Người ta không ngần ngại giảng các bộ kinh lớn như Hoa Nghiêm, Pháp Hoa, Đại Bảo Tích, cho đến các bộ kinh A Hàm, Nikaya…

Người viết bài này có thỉnh một số bộ băng giảng kinh về nghe. Nhiều bộ rất “đồ sộ”, đến mấy dĩa MP3, hay mấy chục cuộn băng cassette, nghe có khi năm bảy chục giờ mới hết. Nghe qua mới thấy được nhiều vấn đề.

Chất lượng việc giảng kinh không đồng đều, nếu không muốn nói là chênh lệch. Có nhiều trường hợp chênh lệch hết sức nghiêm trọng. Nếu việc giảng kinh được thực hiện nghiêm túc, thì không đặt vấn đề bàn luận làm gì.

Nhiều vị  chưa ý thức được tầm quan trọng của việc giảng kinh, cứ nhắm mắt làm đại việc diễn giải phân tích lời Phật, mà có khi chưa hiểu thật rõ, thật thấu đáo. Cứ giảng để mà  có giảng.

Từ đó, có tình trạng 3,4 bộ băng giảng cùng một bộ kinh, nhưng nội dung hoàn toàn khác nhau, đưa đến những cảm nhận hoàn toàn khác nhau từ phía người nghe. Chừng như là có nhiều bộ kinh khác hẳn nhau, dù các băng giảng cùng có tựa đề một bộ kinh.

Nhiều bộ  băng giảng chỉ là việc kể những câu chuyện bên ngoài mà người giảng kinh cho là liên hệ  với nội dung kinh. Từ đó, nội dung lời giảng đi rất xa so với nội dung kinh. Với kiểu “giảng”  này người nghe không còn thấy được diện mạo bộ  kinh Phật đâu nữa, mà chỉ nghe những câu chuyện ngoài lề, có chuyện không dính dáng gì  đến nội dung bản kinh, dẫn người nghe đi lan man…  Loại băng giảng này không có đủ bộ cũng không sao, nghe vẫn “hiểu”, dù nghe cuốn băng sau trước, cuốn băng trước lại nghe sau. Tư tưởng chính của  đức Phật thể hiện trong bản kinh biến mất chỉ  còn nghe được những câu chuyện minh họa chủ quan của người “giảng” kinh. Không thể coi đây là những buổi giảng kinh, mà chỉ có thể  là những buổi kể chuyện, kể kinh nghiệm mà thôi… Đó là chưa nói đến việc kể  chuyện đi lạc đề, câu chuyện kể xa lạ  với nội dung kinh, người giảng cố ý đưa vào một cách sống sượng, khiên cưỡng, gượng ép…

Có trường hợp người “giảng” kinh không kể chuyện liên hệ thực tế, mà đi diễn nôm nội dung kinh. Tức là kể lại nội dung kinh bằng hình thức diễn giải dài dòng. Tóm lại, cũng không giảng gì cả. Người nghe “giảng” cảm nhận một sự pha loảng lời kinh bằng sự hiện hữu của người “giảng”. Lời  “giảng” không đóng góp vào việc làm sáng rõ  lời kinh, mà nó gián tiếp làm mờ nhạt  đi lời kinh.

Cũng có  trường hợp cách “diễn nôm” và kể chuyện liên hệ thực tế được kết hợp với nhau tạo thành bài giảng kinh. Việc kết hợp này càng đẩy người nghe giảng đi xa bản kinh hơn nữa. Lời kinh vừa bị làm cho loãng, sau đó, chỉ kể chuyện vòng ngoài. Cũng là một hình thức không giảng gì cả!

Một trường hợp khác cũng cần nhắc đến là người giảng chỉ giảng một số khái niệm Phật học trong một số lời kinh và bỏ qua những lời kinh khác. Người nghe giảng sẽ được chú giải một số  khái niệm Phật học, nhưng diện mạo bản kinh cũng đã phần nào thay đổi, vì có nội dung được nhấn mạnh chú giải, có nội dung bị bỏ qua, chừng như không có. Sau khi nghe giảng, người ta sẽ  cảm nhận một bản kinh mới, không giống với kinh văn nguyên thủy. Vai trò của người giảng đã làm biến dạng tư tưởng Đức Phật ở một chừng mực nào đó. Người nghe cảm nhận những điều người giảng nhấn mạnh và tập trung chú giải hơn là  toàn bộ tư tưởng đề cập trong bản kinh. Người giảng đã thay Đức Phật, tạo thành một bản kinh mới, chỉ có một số yếu tố của bản kinh nguyên thủy.

Cũng có  trường hợp người giảng “đại luận”, nói ra những điều mà thực tế mà nội dung kinh không có, thoát ly nội dung kinh nhằm biểu diễn vốn kiến thức Phật học chứ không giảng bám sát nội dung kinh. Kết quả là gì nếu không là… một bộ kinh khác! Người nghe giảng có thể được phổ biến một số kiến thức Phật học, nhưng không gắn gì với nội dung bản kinh, Rốt cuộc đây cũng không giảng gì vào kinh cả. Băng nghe cuốn nào trước hay sau đều có “kiến thức” Phật học, không cần phải nghe theo thứ tự. Cũng là một bản kinh “mới” hình thành thông qua chủ quan riêng của người giảng.

Hiện nay, nhiều ý kiến nói đến những kiến giải riêng của người giảng kinh trái ngược với tinh thần nội dung kinh, hoặc những ý kiến mở rộng quá mức, thậm chí là phê phán cả nội dung kinh, cho rằng không thích hợp với ngày nay v.v… Tất nhiên  đây không phải là giảng kinh, mà vẫn được giới thiệu như là giảng cụ thể một bộ kinh nào đó. Những lời bình luận, phê  phán như vậy xuyên tạc hẳn nội dung kinh, còn  đâu việc giảng?

Có lẽ, không thể cấm những ý kiến về một số  nội dung nào đó trong một bản kinh cụ thể, nhưng đó hoàn toàn không phải giảng kinh, mà phải tách hẳn ra ở một lãnh vực khác.

Cũng có  trường hợp, người giảng e người nghe nhàm chán, buồn ngủ, nên cố xen vào những câu chuyện vui, pha trò, hài hước. Tác dụng của những câu chuyện như vậy gây tươi vui cũng có, nhưng làm mất trang nghiêm cũng có. Đó là con dao hai lưỡi, mà nhiều khi người giảng quá lạm dụng. Kết quả là bản kinh cũng biến dạng vì những câu chuyện hài hước ngoại đề như vậy. Thật ra, Phật tử tìm nghe giảng kinh chứ không phải nghe… tấu hài. Không thể khỏa lấp những hạn chế trong kỹ thuật diễn giảng bằng phương thức “cù léc” được. Tiếng cười trong cử tọa là phản ứng tự nhiên của những câu chuyện vui, không nên coi là một sự hưởng ứng tích cực, cổ võ. Tiếng cười làm mất ngay tâm thế thành kính khi nghe kinh dù, nó làm tỉnh ngủ, hay gây không khí sinh động.

Băng giảng tràn ngập trên tủ kính phòng phát hành các chùa, phát hành lưu động trước cửa chùa vào những ngày lễ  lớn, thậm chí bày bán trên xe đẩy, hay tặng biếu ấn tống dưới những cái tên rất bảo đảm: Kinh Pháp Hoa, Kinh Lăng Nghiêm, Kinh Đại Bảo Tích… Nhưng một phần trong số đó có những vấn đề như vừa kể trên, nội dung kinh đã biến dạng thành nội dung gì đó, không thể thống kê hết được. Hoạt động tưởng chừng như hoằng pháp, trong những trường hợp như vậy, lại có tác dụng ngược lại. Vai trò chủ quan của người giảng kinh loại trừ vai trò đức Phật, tác giả thực sự của các bộ kinh.

Những yêu cầu của người nghe giảng kinh đối với việc giảng kinh

Cũng như  nhiều Phật tử khác, người viết bài này cũng thường xuyên nghe giảng kinh, và tất nhiên, cũng có nhiều yêu cầu, mong mỏi đối với việc giảng kinh từ cương vị của người nghe giảng. Dưới đây, xin ghi lại những yêu cầu chính:

Người nghe giảng kinh khác với người đi nghe pháp nói chung ở  chỗ người nghe giảng kinh muốn tìm  học sâu vào một bộ kinh cụ thể, xác định. Chính việc tìm học sâu một bộ kinh cụ thể, xác định, khiến yêu cầu đối với việc giảng kinh, có thể nói, là cao hơn yêu cầu của việc nghe thuyết pháp nói chung. Trong việc nghe thuyết pháp, người pháp sư giữ vai trò chủ động hoàn toàn trong việc truyền giảng nội dung kiến thức Phật học nói chung, còn trong giảng kinh, vai trò của vị giảng sư trở nên thụ động hơn, vì đã trở thành người giúp người nghe giảng học một bản kinh cụ thể.

Do vậy, vị  giảng sư không thể có vai trò lấn  át tác giả bản kinh, tức đức Phật, và phải phụ thuộc vào nội dung kinh văn. Như vậy, việc trung thành và bám sát nội dung kinh văn là yêu cầu hàng đầu. Vẫn đề cập đến kiến thức Phật học, nhưng xa rời nội dung kinh văn, là đã lạc đề, chệch hướng.

Chúng tôi nghĩ rằng bỏ qua việc đọc nội dung kinh văn như một số vị giảng kinh vẫn làm, có  lẽ là để tiết kiệm thời gian, là một  điều hết sức đáng tiếc. Kinh văn, trước hết là kim ngôn của Đức Phật, là đối tượng mà buổi giảng kinh đang tìm hiểu, nghiên cứu. Không có việc đọc kinh văn, đối tượng nghiên cứu bị tách rời  khỏi hoạt động nghiên cứu, người nghe giảng kinh cảm thấy them khó hiểu, người giảng kinh dễ bị lạc đề. Vị tôn đức giảng kinh mẫu mực là Hòa thượng Thích Thiện Hoa, trong những tập giảng kinh trong bộ Phật học phổ thông, luôn luôn có phần “chánh văn” đặt trước phần lược giải. Để học kinh, hiểu kinh thì không thể bỏ qua, không nhắc đến kinh văn. Kinh văn là yêu cầu quyết định trong việc giảng kinh.

Việc dẫn rõ lời kinh là cũng để xác định đâu là  lời Phật, đâu là lời người giảng. Giảng kinh mà  không có kinh văn được dẫn lại rõ ràng, thì tất sẽ dẫn đến sự lầm lẫn, ngộ  nhận nguy hiểm. Người nghe sẽ mù mờ, không biết  đâu là “chánh văn”, đâu là diễn giải. Khi đó, vai trò của người giảng sẽ lất  át vai trò của Đức Phật, tác giả bộ Kinh. Người nghe giảng không xác định được rõ ràng lời Phật, ý Phật, mà tất cả chỉ thông qua lời giảng mà thôi.

Tôn trọng, dẫn lại kinh văn, buổi giảng kinh mới đúng là  một buổi giảng kinh thật sự, không bị nhiễu tạp, pha lộn.

Nắm  được lời kinh là yếu tố bắt buộc phải có  để hiểu kinh. Do đó, kinh văn không những cần được dẫn lại qua lời của vị giảng sư, mà còn cần phải đọc rõ nguyên văn (từng đoạn, từng phần). Trong Phật học Phổ thông, phần “Chánh văn” không những tách biệt lên phía trên, mà còn được in đậm. Kinh Phật là những tác phẩm triết học cao sâu, thâm thúy. Con đường để hiểu một tác phẩm triết học trước hết là phải đọc. Đọc lời kinh Phật trước khi bắt đầu tìm hiểu kinh Phật là thỉnh Đức Phật về giữa chúng ta. Việc đọc chính xác và trang trọng lời kinh có tác dụng tạo trạng huống đưa người nghe về với khung cảnh khi Phật thuyết kinh, tạo một tâm thế nghe kinh, rất thuận lợi cho quá trình nghe giảng kinh tiếp sau đó.

Đọc văn kinh để xây dựng tâm thế nghe kinh nơi người giảng là cơ sở tâm lý cho buổi giảng kinh thành công. Không có kinh văn,, mà trái lại, là những câu chuyện dông dài, pha trò, buổi giảng kinh sẽ biến thái thành một buổi nói chuyện vui về kinh, “tán” rông về kinh mà thôi, không còn tính chất thiêng liêng, trang nghiêm nữa.

Tâm thế  nghe kinh là một tâm lý thành kính, lắng lòng, cộng với xúc động trong tình cảm tôn giáo. Trạng thái tâm lý đó không đồng đều cường độ ở  mỗi người nghe giảng, nhưng cần luôn duy trì khi nghe giảng kinh, mà việc đọc trang trọng các đoạn kinh văn góp phần duy trì quá trình tâm lý đó. Khi có được tâm lý nghe kinh, người nghe giảng như nâng mình lên, trở về gần với Đức Phật hơn qua chính văn lời kinh được đọc nghiêm cẩn. Lời kinh văn là sự gián tiếp xác định việc hiện diện của Đức Phật. Đọc kinh văn  cũng là xác định việc giảng kinh phải bám sát nội dung kinh văn được đọc. Có thể liên hệ thực tế, có thể tự kể kinh nghiệm bản thân…, nhưng tất cả đều phải phục vụ cho việc hiểu sâu hơn lời kinh. Kinh văn tạo thành một cái trục, một cái xương sống, mà lời giảng bám vào đó để phát triển, bồi đắp, đào sâu phân tích. Không có lời kinh văn, buổi giảng kinh trở thành một thứ cấu trúc không khung sườn, chông chênh, lệch lạc.

Việc  đọc kinh văn trong các buổi giảng kinh tạo cho người nghe kinh đồng thời 2 quá trình “thâm nhập kinh tạng”. 

Quá trình thứ nhất là hiểu kinh thông qua chính văn trực tiếp.

Quá trình thứ hai là hiểu kinh thông qua người giảng. Hai quá trình này bổ sung cho nhau, tạo  nên “thâm nhập kinh tạng” ở người nghe giảng kinh. Không có kinh văn trong buổi giảng kinh, nhất là không được đọc trang trọng, là điều hết sức bất bình thường khi thâm nhập kinh tạng. Nó tạo ra một thứ “kinh văn mới” thông qua diễn giải của người giảng kinh, và người nghe kinh chỉ còn biết thứ “kinh văn” chủ quan, đã khúc xạ qua người giảng. Đây là điều nên hết sức tránh. Vì qua khúc xạ, mỗi bài giảng từ mỗi người hình thành những bộ “kinh mới”, ngày càng xa dần lời Phật nguyên thủy, dù rằng lời Phật vẫn còn đó.

Một trong những yêu cầu nữa của người nghe giảng kinh đối với việc giảng kinh là được  chỉ ra và khắc sâu các ý chính. Trong khi đó, việc giảng kinh hiện nay lại thiên về hướng mở rộng, bàn ra… là chính.

Mục tiêu của việc nghe giảng kinh không phải chỉ là “mãn nhĩ”, hỷ lạc tức thời, mà quan trọng là  nắm được toát yếu của từng bộ kinh, làm kim chỉ nam cho việc tu học, hành đạo. Vì vậy, việc giúp người nghe giảng kinh thấy được chủ đề bộ kinh, ghi nhớ những ý chính là điều cần thiết hàng đầu. Học kinh không chỉ nghe suông rồi quên đi, mà cái cần là người nghe giảng nắm và nhớ được những điều gì. Được xoáy sâu vào những chủ đề chính của bộ kinh, hướng vào trong thay vì bàn ra, người nghe giảng sẽ rất hết sức biết ơn người giảng kinh.

Lời kinh là lời Phật, bàn rộng ra nhiều quá, e có khi sai ý Phật, hay gán ghép cho kinh những liên hệ có  thể không có. Yêu cầu bám sát kinh văn, hướng vào lời kinh cũng là nhằm bảo đảm tính chính xác của lời giảng. Giảng sâu vào lời kinh, lấy lời kinh, làm trung tâm là bước thứ hai của việc đọc lại kinh văn trong buổi giảng.. Hướng vào lời kinh, tập trung vào ý nghĩa bên trong là điều kiện  để việc giảng không lạc đề, hay đi lan man quá  xa chủ đề bộ kinh. Tất nhiên, giảng “ra”, kể chuyện ngoài quá nhiều là làm mờ  nhạt đi vai trò của Đức Phật, khi đó, người nghe giảng chỉ biết đến những câu chuyện liên hệ minh họa, kinh nghiệm tu tập cá nhân của người giảng. Đây là khuyết điểm thường thấy ở việc giảng kinh.

Thường, đến nghe giảng kinh, người nghe giảng còn mong được bổ sung những hiểu biết chung quanh về bộ kinh. Thường kinh văn chỉ gói gọn trong nội dung kinh, ít đề cập đến hoàn cảnh ra đời của bộ kinh, bối cảnh xã hội đương thời khi đức Phật thuyết kinh, những nguyên do chính đưa đến bộ kinh, quá trình lưu hành, phiên dịch bộ kinh… cho đến khi bản dịch đến trên tay người nghe giảng. Để làm được việc này, đòi hỏi trước tiên là người giảng phải am hiểu lịch sử của đức Phật, lịch sử Phật giáo. Không có hiểu biết nhất định về những vấn đề trên, thì không dễ làm sáng tỏ nội dung kinh. Đức Phật không giảng kinh theo một “kế hoạch” đã định sẵn, mà người tùy thời mà thuyết pháp. Đối với giới luật cũng vậy. Kinh và luật không thể tách rời bối cảnh sản sinh ra nó. Làm sáng tỏ bối cảnh đó là giúp cho người nghe giảng hiểu sâu hơn về bộ kinh. Đây là nghiên cứu những vấn đề ngoài bộ kinh, nhưng vẫn đi theo hướng đào sâu vào bộ kinh, tìm hiểu những yếu tố gắn bó mật thiết với kinh, không phải giảng theo hướng bàn ra, đề cập đến những yếu tố không liên hệ, hay chỉ có liên hệ mờ nhạt.

Tìm hiểu bối cảnh lịch sử xã hội của việc ra đời bản kinh không phải đơn thuần chỉ là chuyện nhắc lại lịch sử, hay đối chiếu văn bản kinh với lịch sử , mà người nghe giảng yêu cầu chỉ ra mối liên hệ giữa hoàn cảnh lịch sử và việc hình thành bộ kinh. Mối liên hệ đó biến lịch sử, yếu tố bên ngoài của bộ kinh, thành một thành tố của chính bộ kinh.

Được nghe chú giải về bộ kinh cũng là một yêu cầu quan trọng của người nghe giảng kinh. Kinh văn là những văn bản đã có lịch sử 2.500 năm và ra đời ở một quốc gia cách chúng ta cả chục ngàn km. Vì vậy, những khoảng cách về thời gian, không gian tất yếu sẽ làm nảy sinh yêu cầu chú giải nhiều chi tiết, từ ngữ, tên người, tên đất… Chú giải cũng là giảng theo hướng đi sâu vào nội dung kinh, bám sát nội dung kinh,, trung thành với nội dung kinh. Chú giải là phá vỡ các chướng ngại về không gian, thời gian, đưa kinh văn thâm nhập sâu hơn vào người nghe giảng. Chú giải là bước phát triển của bước đọc kinh văn trong giảng kinh.

Từ trước đến nay, việc giảng kinh thường chỉ là một chiều. Người ngồi trên pháp tòa cứ nói, người nghe giảng ngồi nghe một cách thụ động. Phương thực này chẳng những xa lạ với phương thức truyền  đạt kiến thức trong giáo dục hiện đại, mà  nó cũng không giống với tinh thần thuyết pháp của  Đức Phật ngày xưa. Hơn 2500 năm trước, Đức Phật đã vận dụng những phương thức của giáo học pháp hiện đại: hoạt động truyền thụ kiến thức không phải là hoạt động một phía một chiều, mà người dạy, người học cùng làm việc để truyền đạt và lãnh hội. Kinh Phật không chỉ là lời đức Phật mà còn là lời đối đáp giữa Đức Phật và các đệ tử. Đức Phật đã dùng đến phương pháp giáo dục mà ngày nay gọi là phương pháp gợi mở.

Các câu hỏi của đức Phật không những để thu nhận những phản hồi từ các đệ tử, kiểm tra sự tiếp thu, lãnh hội của họ, mà còn có tác dụng thúc  đẩy cử tọa cùng suy nghĩ, cùng đào sâu vấn  đề, tham gia bàn luận…, không thụ động nghe giảng pháp  một chiều..

Rất tiếc là từ các băng giảng kinh, và cả thuyết pháp hiện nay, chúng ta chỉ nghe được lời của giảng sư và phần nhiều là như vậy. Đây là  một bước lùi so với giáo học pháp hiện đại, mà  còn là lùi so với 2500 năm trước thời đức Phật còn hiện tiền.

Việc so sánh, mở rộng bản kinh hiện đang giảng với các bộ  kinh khác, với các tư tưởng triết khác và với đời sống thực tế là điều thường gặp trong các buổi giảng kinh hiện nay.. So sánh mở rộng, liên hệ là rất cần thiết. Tuy nhiên, trong đó, việc liên hệ thực tế cuộc sống hiện tại, liên hệ kinh nghiệm bản thân người giảng kinh, kể chuyện ví dụ… lại chiếm một tỷ trọng áp đảo. Người nghe giảng kinh mong tỷ lệ này được điều chỉnh lại.

Phần dành cho việc so sánh kinh đang giảng với các bộ kinh Phật khác, với các luồng tư tưởng triết học khác, có lẽ, cần được chú trọng hơn. Điều này đòi hỏi ở người giảng kinh kiến thức vừa sâu, vừa rộng, lại vừa linh hoạt. Chỉ so sánh mở rộng với đời sống thực tế, buổi giảng kinh sẽ trở thành nôm na, hời hợt. Chỉ so sánh, đối chiếu với các bộ kinh khác, với các trước tác triết học khác buổi giảng kinh sẽ trở nên kinh viện, hàn lâm, cao siêu…, tất nhiên khó hiểu. Vì vậy, yêu cầu của người nghe giảng kinh là mong được cân đối ở giữa hai cực này của hoạt động giảng kinh.

Giảng kinh là cùng học kinh, tìm hiểu kinh, không phải là  “bình” kinh, đánh giá kinh. Xu hướng bình “kinh”, giống như bình văn rõ ràng không thích hợp với việc giảng kinh. Nếu chỉ khen kinh, lật tới lật lui lời kinh, để rồi tấm tắc, ca ngợi những chỗ hay của kinh, là làm què quặt đi tiến trình giảng kinh. Giảng kinh, nếu chỉ có vậy, thì chỉ là những lời tán than suông, không giúp ích thiết thực cho việc giảng kinh, hiểu kinh. Càng không nên phê phán một số điểm trong kinh như một vài xu thế nổi lên gần đây.

Có thể  người viết chưa chia sẻ với một số vấn  đề trong kinh điển, đây là điều có thể  chấp nhận, nhưng nêu ra trước đại chúng, lại thu vào băng phổ biến, qua nhiều năm tháng, số người nghe có thể lên đến hàng chục ngàn và hơn nữa, thì việc “bình” kinh theo hướng phê phán, nghi vấn, cho là không hợp thời… là điều cần hết sức thận trọng. Mai kia nếu người giảng suy nghĩ lại, phát hiện ra ý kiến mình nếu lúc trước là sai, muốn rút lời lại cũng không thể được.

Người nghe giảng kinh cũng không chia sẻ với việc đi quá sâu vào những ý nhỏ, mà người giảng tâm đắc . Như vậy, cấu trúc của buổi giảng kinh chẳng những mất cân đối mà ngay cả diện mạo của bộ kinh cũng phần nào biến dạng. Người giảng cần tự hạn chế những cảm hứng chủ quan của mình khi giảng kinh, dành vài trò chủ đạo cho lý trí. Giảng kinh khác rất xa với giảng văn. Giảng văn thiên về tình cảm. Còn giảng kinh yêu cầu cao ở lý trí, kiến thức người giảng, kinh nghiệm ty học. Cảm hứng tùy tiện, sa đà cũng không thích hợp với việc giảng văn, huống hồ là đối với việc giảng kinh.

Giảng kinh khó hơn nhiều lần so với thuyết pháp, cả đối với người giảng lẫn người nghe giảng. Vì thế, ngày xưa Hòa thượng Thích Thiện Hoa xếp giảng kinh vào phần nâng cao của bộ Phật học Phổ thông. Về phía người nghe giảng yêu cầu đặt ra đối với việc giảng kinh, như trình bày ở trên, chỉ là tối thiểu, để có những buổi giảng kinh thực sự là giảng kinh. Những yêu cầu cao hơn cần được tiếp tục nghiên cứu, cả ở người nghe giảng lẫn ở phía giảng sư.

MT