Làm thế nào để chúng ta có một cuộc sống bình an? – Đó là nhận ra
tính chất bình an của chúng ta, trong trạng thái “an trú” hay dừng lại,
chúng ta tập trung vào một đối tượng, như hơi thở. Chúng ta đưa tâm vào
những mức độ tập trung sâu hơn để được nghỉ ngơi trong trạng thái bình
an, một trạng thái ồn cố sáng sáng tự tại.
Giữ tâm an trú không có nghĩa là xa lìa thực tế. Ngược lại tâm an trú
đó chính là một thực tại. Chỉ những người điên rồ mới nghĩ rằng có thể
tìm thấy giải thoát ở bên ngoài chính mình. Khi không tin tưởng vào bản
tánh chân thật của mình, con người trở nên hụt hẫng. Từ đó họ sinh ra
trách cứ người khác, trả thù và phá hoại. Và khi chúng ta có hành động
phá hoại kết quả chỉ là chất chứa thêm sự tiêu cực vào tâm. Con đường
bình an là con đường rèn luyện tâm đòi hỏi sự nhẫn nại và chuyên cần.
Chúng ta nghe nói tâm của chúng ta luôn chạy rong trong sáu đường vì
trong sáu cách nhận biết – thấy, nghe, ngửi, nếm, chạm và biết – mỗi
cách đều có nhận biết riêng. Và trên cùng là sự tưởng tượng hay vọng
tưởng sợ hãi làm cho tâm bấn loạn đẩy tâm ra khỏi phạm vi nhận biết của
chúng ta. Vì thế mà chúng ta phải chuyên cần tu tập để kéo tâm trở lại
hơi thở.
Shamatha (chỉ hay dừng tâm) cho chúng ta những phương tiện
khéo léo trong việc điều khiển tâm, giống như chúng ta đang huấn luyện
một con ngựa hoang. Bước đầu tiên là phát triển một sự quan hệ với nơi
chốn chúng ta đang hiện hữu. Nếu chúng ta chỉ ngồi xuống và ghì giữ tâm
chúng ta, nó sẽ chống cự lại. Do đó chúng ta không nên vội vàng lao ngay
vào việc tu tập thiền định, vì điều đó chỉ giống như ta đặt ra chiếc
yên trên lưng một con ngựa chưa thuần thục. Trước hết sự phát triển tính
chất tự giác – biết chúng ta là ai và chúng ta đang làm gì – là việc
rất quan trọng.
Do đó, khi ngồi vào bồ đoàn để tham thiền, chúng ta bắt đầu việc nhìn
vào điều gì đang xảy ra trong đời sống chúng ta, và đó chỉ mới chỉ là
vòng ngoài của sự tu tập. Shamatha trong đời sống hàng ngày là một thức
giác về một sự việc đang xảy ra về trật tự, sự trôi chảy và vắng bóng
của những xung đột. Không có một mức độ an trú trong cuộc sống hàng
ngày, chúng ta sẽ luôn luôn ở trong tình trạng vùng vẫy. Sự vùng vẫy
này sẽ ngăn chúng ta tiến sâu hơn trong thiền quán.
Vòng tiếp theo của shamatha là soi rọi vào chính mình. Đây là giai
đoạn đầu trong việc tu tập chính thức. Chúng ta bắt dầu bằng việc quán
sát những cảm nhận của mình. Chúng ta có thể hỏi: “Tôi cảm thấy vui hay
buồn? tôi cảm thấy lo lắng hay không? Trạng thái căn bản tâm của tôi ra
sao trước khi tôi bắt đầu tu tập?” khi chúng ta có những cảm xúc khó
khăn, lý do thường là chúng ta không dể ý đến chúng ta là ai. Chúng ta
có thể nghĩ chúng ta là những hành giả cừ khôi, trong khi thực tế chỉ là
chứng loạn thần kinh trước kia đang bày trò trong tâm chúng ta. Nếu
chúng ta muốn biết những khía cạnh vi tế của tâm hoặc giữ một đối tượng
để quan sát, ít nhất chúng ta cần có khả năng nhận ra chúng ta cảm thấy
gì.
Tự quán chiếu cũng có thể bao gồm suy nghĩ. Là những người tu thiền,
chúng ta thường có cái nhìn cho rằng suy nghĩ là xấu. Thực tế là chúng
ta ngồi trên bồ đoàn và suy nghĩ. Tại sao lại không suy nghĩ về thứ gì
đó giúp chúng ta tiến theo hướng đúng? Đây là cơ hội rèn luyện tâm của
tôi. Tôi có 20 phút và tôi sẽ để 20 phút đó cho tâm và cố gắng rèn luyện
nó, giống như rèn luyện một con ngựa”.
Ngay vả khi chúng ta giữ được sự ổn định và đặt được tâm trên hơi
thở, tâm của chúng ta có thể vẫn còn hoang dã. Những sự việc như tìm tòi
hay ăn uống vẫn còn lãng vãng trong tâm chúng ta. Hoặc chúng ta vẫn còn
bị dính chặt vào lòng tức giận hay ham muốn, cảm xúc của chúng ta hầu
như còn cứng như đá. Tưởng tượng và cảm xúc là những niệm tưởng có sức
mạnh mang chúng ta đi xa, và tìm cách hiểu được những niệm tưởng đó là
một phần làm trong tiến trình làm lắng dịu chúng ta. Nhưng nếu chúng ta
trải rộng và để cho tâm chúng ta rong ruổi tự do, chúng ta không thực sự
thực hành thiền quán, khi đó chúng ta không làm việc gì với tâm cả.
Giống như chúng ta cho ngựa thêm lúa và để nó chạy vòng vòng, nghĩ rằng
việc đó sẽ làm cho nó thuần phục.
Chúng ta phải quan sát xem chúng ta điều khiển chính mình như thế
nào. Đây là một mức độ khác trong việc thức giác về chính mình – biết
chúng ta đang thiền quán như thế nào. Rồi khi chúng ta để ý thấy rằng
chúng ta bị đẩy ra xa. Thời gian đó không trôi qua một cách vô ích vì
khi chúng ta theo dõi những hình thái hoạt động của tâm, nó cho phép
chúng ta nhận ra những hình thái hoạt động đó một cách dễ dàng hơn.
Ở mức độ này chúng ta cũng có rất nhiều niệm trung tính (vô ký).
Những thứ này có thể là những thứ nguy hiểm nhất trong việc tu thiền của
chúng ta. Bởi vì chúng không tàn phá chúng ta như những đam mê hay sự
gây gổ, chúng ta dần dần quen thuộc với chúng hơn. Chúng ta nghĩ: “Không
có gì xấu; nó không lan trải rộng ra”. Giống như nói: “Nhà tôi chưa hẳn
là hoàn toàn sạch, nhưng cũng đủ sạch”. Chúng ta không muốn tiêu dùng
thêm năng lượng đó, do đó, chúng ta quen dần việc sống chung với bụi.
Còn có những niệm tưởng lan man, không mạch lạc, biểu hiện ra dưới
hinh thức khích động hay một dòng lao xao. Để đối phó với những niệm
tưởng lan man, điều quan trọng là đừng nghĩ: “Tâm của tôi thực sự là
hoang dã, tôi có rất nhiều tưởng niệm, vì vậy tôi là người tồi”. Chúng
ta nên thức giác những điều đang xảy ra trong những ý nghĩ lan man của
mình, và chúng ta đừng cố gắng triệt tiêu chúng. Nếu chúng ta quá khắt
khe trong việc tu tập thiền quán, cố gắng nhứt tâm trong mọi lúc, chúng
ta tiêu dùng quá nhiều nỗ lực làm cho chúng ta bị dội ngược ngay vào
trạng thái nhiều lan man hơn.
Thay vì vậy, chúng ta hãy thực hành việc nhìn vào tâm và thấy cách nó
đi đến mọi nơi mọi chốn. Nó chạy tán loạn và không thể dừng lại, hoặc
dừng lại trên một ý tưởng; nó không ngừng đem hết việc này đến việc khác
vào. Dĩ nhiên có một mức độ nghĩ nhớ lan man. Thật sự chúng ta có thể
có một buổi tham thiền tốt đẹp trong nửa giờ đồng hồ, có chút đỉnh những
ý nghĩ lan man nhưng không bao giờ thật sự đánh mất đối tượng thiền
quán.
Một khía cạnh của việc biết chúng ta đang ở chỗ nào và giữ những
hướng vọng của chúng ta một cách hợp lý. Nếu chúng ta nói: “Tôi có một
ngày bận rộn. Tôi hoàn toàn chưa thuần phục, nhưng giờ đây tôi ngồi
xuống và gắn kết vào hơi thở” điều đó sẽ không xảy ra. Thay vì vậy,
chúng ta sử dụng sự thông minh của chúng ta: “Nếu tôi chỉ có thể cảm
thấy không gian của căn phòng và có một cảm nhận về hơi thở của tôi
trong nửa giờ đồng hồ, đó sẽ là một bước tiến bộ”. Sau đó khi chúng ta
lắng xuống được một chút, chúng ta có thể nghĩ: “Giờ đây tôi có thể tập
trung hơn vào hơi thở”.
Mức độ kế tiếp của niệm tưởng mà chúng ta gặp phải rất vi tế, những
niệm tưởng này không phải là những niệm tưởng đem chúng ta đến một tiệm
ăn mới hay chuẩn bị cho buổi tu tập theo sau, chúng không phải là những ý
nghĩ lan man tạo ra sự lao xao trong tâm; chúng chỉ là những ý niệm
nhỏ, nhẹ như bong bóng. Tâm như hòa trong đó. Nhưng sau khi thực hành
shamatha một thời gian, chúng ta có thể đạt đến giai đoạn ổn cố của tâm
trong sự an bình, ơ đó, những niệm tưởng nhỏ nhiệm này tiêu tán giống
như những lọn tuyết dưới ánh mặt trời.
Ý tưởng về sự thành tựu trong thiền quán nơi tôi luôn luôn tồn tại và
không gián đoạn, chúng ta có thể tham thiền trong một ngày và có kinh
nghiệm hoàn toàn về nhất tâm, nhưng điều đó không có nghĩa là chúng ta
đã thuần thục được tâm của mình. Cách chúng ta gắn bó với việc tu tập là
hiểu chúng ta là ai, chúng ta đang làm gì, và vì sao chúng ta làm việc
đó. Tâm là một cái gì lạ lùng. Vui và buồn, tất cả mọi cảm nhận của
chúng ta xuất hiện nơi tâm. Và khi chúng ta cảm nhận những thứ đó, chúng
ta cần cố gắng làm cho chúng ta dừng nghỉ. Khi có được sự dừng nghỉ,
chúng ta sẽ cảm nhận được sự trong sạch cố hữu của chúng ta, cho chúng
ta sức mạnh, tình thương và lòng từ bi.
Nguồn: Shambhala Sun, số tháng Giêng 2010, SAKYONG MIPHAM RINPOCHE- THỊ GIỚI dịch