Dẫn Nhập : Tranh Chăn Trâu – Mục Ngưu Đồ – có từ thời Lão Tử xa xưa nhưng mãi đến thế kỷ thứ XII đời nhà Tống (960-1279) mới xuất hiện tại các thiền viện và ngay sau đó được coi là tiêu biểu Thiền Trung Quốc nói riêng và Thiền Đông phương nói chung, và được phổ biến rộng rãi từ Đông sang Tây, mặc dầu có nhiều khuynh hướng khác nhau. Phật học Đại Tự điển của cư sĩ Trù Ẩn Đinh Phúc Bảo bên Tàu (1873-1950) cho biết Mục Ngưu Đồ xuất xứ từ Kinh A Hàm Agamas – Thánh điển Phật giáo Nguyên thủy – nói về các cách chăn trâu, tức là cách tu tâm.
I- Về hình thức, Tranh Chăn Trâu Mục Ngưu Đồ có trên mười bộ khác nhau, có bộ chỉ 5 tranh, có bộ 12 tranh, nhưng phổ biến nhất là những bộ 10 tranh. Có bộ vẽ trâu đen hóa thành trâu trắng sau thời gian được chăn dắt. Nhưng hầu hết các bộ đều vẽ trâu đen. Mỗi bộ đều có bài tụng kèm theo mỗi tranh, nói về ý nghĩa từng giai đoạn.
Theo Thiền sư Daiseiz Teitaro Suzuki – Linh Mộc Đại Chuyết Trinh Thái Lang, học giả có công lớn truyền đạt Thiền tông sang Tây phương - trên thế giới có 4 loại Tranh Chăn Trâu, theo Đại Thừa và Thiền Tông, mỗi bộ lại có nhiều loạt tranh khác nhau (1) Bộ của Thiền sư Quách Am, (2) Bộ của Thiền sư Thanh Cư, (3) Bộ của Thiền sư Jitoku Ki (Tzu-te Hui), và (4) Bộ của một tác giả khuyết danh.
Bộ Tranh Chăn Trâu của Thiền sư Quách Am (1100-1200) đời nhà Tống gồm 10 tranh, được Thiền sư Vân Thê Chu Hoàng đời nhà Minh đề tựa năm 1585, mỗi tranh có một bài tụng của Thiền sư Phổ Minh, cũng từ Trung Quốc. Bộ tranh này được Thiền sư danh họa Nhật Tensho Shubun – Châu Văn - vẽ lại và nguyên bản toàn bộ được lưu giữ tại Đền Shokokuji, Kyoto, Nhật. Bộ tranh này được phổ biến rộng rãi khắp nơi, từ các Thiền viện Trung Quốc và Nhật bản, cho đến Việt Nam và các quốc gia trên thế giới.
Bộ Tranh Chăn Trâu đến Việt Nam lúc nào không rõ, nhưng năm 1720, Thiền sư Quảng Trí thời vua Lê Dụ Tông (1706-1729), soạn tập Thập Mục Ngưu Đồ Luận Giải bằng Hán văn để nhà vua thẩm định. Tập luận giải này được chép lại khoảng thời Tự Đức(1847-1883) nhà Nguyễn. Năm 2,000, nhà xuất bản An Tiêm Paris ấn hành nguyên tác chữ Hán, có đầy đủ tranh và bài tụng, do cư sĩ Nhật Cao Trần Đình Sơn biên soạn, phiên dịch và chú giải.
Theo Thiền luận của Thư viện Hoa Sen, có thể xem vài bộ Tranh Chăn Trâu trong cuốn Le Judo International của Liên đoàn Nhu đạo Pháp, do Jagarin sao lục, có phần dịch thuật các bài tụng và chú thích; trong Phật học Tinh hoa của Thu Giang Nguyễn Duy Cẩn; trong pho sách cổ Mục Ngưu Đồ bằng chữ Hán tại thư viện Chùa Xá Lợi Saigon; trong tập Học Làm Phật của Thầy Trương Lạc, chùa Linh Chưởng ấn hành năm 1964.
Thượng tọa Thích Trí Quang trong bài Sơ lược về Tranh Chăn Trâu giới thiệu Tranh Chăn Trâu của Hòa thượng Kế Châu năm 1993, thời Vua Bảo Đại (1925-1945) cho biết Hội Phật học Huế có khắc mộc bản và in lại năm 1933, và có bài viết bằng tiếng Pháp đăng trên tạp chí Viên Âm số 7 của Hội nói về Mục Ngưu Đồ. Chùa Xá Lợi ở Sàigòn cũng có 10 tranh vẽ Thập Mục Ngưu Đồ. Ngoài ra, tại trụ sở Tam Tông Miếu đường Cao Thắng Saigon có Tranh Chăn Trâu vẽ sơn dầu ngay tại chánh điện.
Nhiều loạt tranh Chăn Trâu khác có thể xem trong Manual of Zen Buddhism, hay Essays in Zen Buddhism, hoặc The Ten Ox-herding Pictures của giáo sư Thiền học Daisetz Teitaro Suzuki, hoặc Zen Flesh, Zen Bones của Paul Reps và Nyogen Senzaki. Ngoài ra, có rất nhiều mạng lưới điện tử viết bài và đăng Thập Mục Ngưu Đồ, quý vị có thể xem một số ghi ở phần tài liệu tham khảo.
II- Về nội dung, Thư viện Hoa Sen có đăng bản dịch Thiền Luận Essays in Zen-Buddhism gồm ba tập do Trúc Thiên và Tuệ sỹ dịch, giải thích tất cả các bộ Tranh Chăn Trâu. Dẫu có nhiều khuynh hướng khác nhau, song tất cả cùng hướng về tu luyện tâm. Có thể nói nội dung Tranh Chăn Trâu giải đáp cho câu hỏi trong Kinh Kim Cương ” Vân hà hàng phục kỳ tâm?” (Làm sao làm chủ được cái tâm?)
Tu tâm, là tìm cách vén lộ tâm linh, dùng chính cái tâm lành vô lượng vốn có sẵn trong mình, chánh niệm, cứu xét, chế ngự cái tâm buông lung, điều phục, luyện thiện căn và giữ giới nghiêm nhặt. Căn bản tự chăn là giữ giới.
Sợi giây lòi tói buộc mũi trâu và cây roi là giới, nhằm gìn giữ, điều phục, tu luyện để tự phát, để đạt minh tâm kiến tánh, trí huệ sáng suốt, không vọng niệm, phát hiện bồ đề tâm, bồ đề hạnh, bồ đề trí, tâm hành bồ đề sự.
Đường lối tu luyện đi từ việc sai tâm lành bắt tâm lung, triển khai tâm hư tiến đến tâm vô tâm và bình thường tâm, ung dung an nhiên tự tại giữa đời.
Mười Tranh Chăn Trâu, như lời tựa của thiền sư Nyogen Senzaki trong tập Zen Flesh, Zen Bones, mang ý nghĩa sâu rộng hơn thi ca hay hội họa. Đó là sự khai thị giác nhộ tâm linh, hàm chứa trong bất kỳ thánh kinh nào của loài người.
***
Dưới đây là mười bài theo thể thơ mới do Trần thị LaiHồng thoát dịch từ nguyên bản tụng và qua những bản dịch của các vị tiền bối Việt Nam và Nhật bản nhưng vẫn theo sát nội dung những bài nguyên tụng và ý nghĩa từng bức tranh.
Mười bài tụng viết chữ Hán của Thiền sư Phổ Minh Trung Quốc, bản dịch tiếng Anh của Thiền sư Kaku-An Nhật, và mười Tranh Chăn Trâu, thủy mạc của Trần thị LaiHồng.
1- Tầm Ngưu
Mang mang bát thảo khứ truy tầm
Thủy khoát sơn dao lộ cánh thâm
Lực tận thần bì vô xứ mịch
Đản văn phong thụ vãn thiền ngâm
1- Tìm Trâu
Rẽ cỏ rậm
luẩn quẩn loanh quanh
núi thẳm xanh xanh
sông sâu ngăn ngắt
đường xa lăng lắc
ta lao đao thân xác – kiếm tìm đâu?
chỉ nghe ngân nga vang vọng giọng ve sầu …
1- Searching for the Ox
Alone in the wilderness, lost in the jungle,
the boy is searching, searching!
The swelling waters, the far-away mountains,
and the unending path;
Exhausted and in despair, he knows not
where to go,
He only hears the evening cicadas singing in the maple-woods.
*
2- Kiến tích
Thủy biên lâm hạ tích thiên đa
Phương thảo li phi kiến dã ma
Túng thị thâm sơn cánh thâm xứ
Liêu thiên tị khổng chẩm tang tha
2- Thấy dấu
Ven rừng
bờ sông rành in dấu móng
vạch cỏ um tùm
đạp rạp bụi lùm
núi thẳm dẫu còn xa tăm tắp
hốt thấy ngươi
mũi hếch lên trời – thách thức
2- Seeing the traces
By the stream and under the trees, scattered are the traces of the lost
The sweet-scented grasses are growing thick – did he find the way?
However remote over the hills and far away the beast may wander
His nose reaches the heavens and none can conceal it
*
3- Kiến Ngưu
Hoàng oanh chi thượng nhất thanh thanh
Nhật noãn phong hòa ngạn liễu thanh
Chi thử cánh vô hồi tị xứ
Sâm sâm đầu giác hoạch nan thành
3- Thấy Trâu
Cao vút trên cành
lảnh lót giọng hoàng oanh
nắng ấm
gió lành
bờ liễu xanh
ngươi chẳng đường lui ẩn
dậm cẳng ngoắc sừng bất khuất
3- Seeing the Ox
On a yonder branch perches a nightingale cheerfully singing
The sun is warm, and a soothing breeze blows, on the bank the willow are green
The ox is there all by himself, nowhere is he to hide himself
The splendid head decorated with stately horns – what painter can reproduce him?
*
4- Đắc Ngưu
Kiệt tận thấn thông hoạch đắc cừ
Tâm cường lực tráng tốt nan trừ
Hữu thời tài đáo cao nguyên thượng
Hựu nhập yên vân thâm xứ cư
4- Bắt Trâu
Kéo
Trì
Rị
Vật
Xỏ mũi
Quất roi
rượt đồi cao sương phủ
đuổi lũng thấp mây mù
Vất vả!
Chật vật!
rồi cũng bắt được ngươi!
4- Catching the Ox
With the energy of his whole being, the boy has at last taken hold of the ox
But how wild his will, how ungovernable his power!
At times he struts up a plateau,
When lo! He is lost again in a misty un-penetrable mountain-pass!
*
5- Mục Ngưu
Tiên sách thời thời bất ly thân
Khủng y túng bộ nhạ ai trần
Tướng tương mục đắc thuần hòa dã
Ki tỏa vô câu tự trục nhân
5- Chăn Trâu
Túm chặt giây roi giắt bên người
ngại ngươi tuôn lấm bụi trần ai
vỗ về thân ái
nào dìu
nào dắt
hò rì hò tắt
ngươi thuần hòa theo sát chân ta
5- Herding the Ox
The boy is not to separate himself with his whip and tether
Lest the animal should wander away into a world of defilements;
When the ox is properly tended to, he will grow pure and docile
Without a chain, nothing binding, he will by himself follow the oxherd
*
6- Kỵ Ngưu Quy Gia
Kỵ ngưu mạt trấp dục hoàn gia
Hà địch thanh thanh tổng vãn hà
Nhất phách nhất ca vô hạn ý
Tri âm hà tất cổn thần nha
6- Cỡi Trâu về nhà
Cỡi lưng ngươi về nhà
nhàn nhã thả vi vu điệu sáo
một nhịp
một ca
ta hòa đồng tâm ý
đâu nào tri âm?
6- Coming Home on the Ox’s Back
Riding on the animal, he leisurely wends his way home
Enveloped in the evening mist, how tunefully the flute vanishes away!
Singing a ditty, beating time, his heart is filled with a joy indescribable!
That he is now one of those who know, need it be told?
*
7- Vong Ngưu Tồn Nhân
Kỵ ngưu dĩ đắc đáo gia san
Ngưu dã không hề, nhân dã nhàn
Hồng nhật tam can do tác mộng
Tiên thằng không đốn thảo đường gian
7- Quên Trâu Còn Người
Vầng đông hồng
lồng lộng ba sào còn say mộng
liệng giây
quăng roi
Ơ …ngươi đâu rồi?
Ờ …mà lòng ta lại thật thảnh thơi…
7- The Ox Forgotten, Leaving the Man Alone
Riding on the animal, he is at last back in his home.
Where lo! The ox is no more! The man alone sits serenely
Though the red sun is high up in the sky, he is still quietly dreaming
Under a straw-thatched roof are his whip and rope idly lying
*
8- Nhân Ngưu Câu Vong
Tiên sách nhân ngưu tận thuộc không
Bích thiên liêu khoát tín nan thông
Hồng lô diễm thượng tranh dung tuyết
Đáo thử phương năng hợp tổ tong
8- Tâm Vô Tâm
Giây roi – sợi lòi tói
ngươi
và ta
thôi vướng mắc ràng buộc
tâm không tâm – tâm thả buông
thanh thản cội nguồn
Trời vẫn xanh
mà tin chẳng thông
trong lò hồng ánh lửa
tuyết giá khó đọng bông
8- The Ox and the Man Both Gone out of Sight
All is empty – the whip, the rope, the man, and the ox
Who can ever survey the vastness of heaven?
Over the furnace burning ablaze, not a flake of snow can fall
When this state of things obtains, manifest is the spirit on the ancient master
*
9- Phản bản Hoàn nguyên
Phản bản hoàn nguyên dĩ phí công
Tranh như trực hạ nhược manh lung
Am trung bất kiến am tiền vật
Thủy tự mang mang hoa tự hồng
9- Trở Về Nguồn Cội
Nhọc công tìm/thấy
trả lại không
như kẻ điếc mù trong am vắng
không tìm không bắt
mà thấy
dòng sông dào dạt tự mênh mông
hoa an nhiên hơn hớn tự hồng
9- Returning to the Origin, Back to the Source
To return to the Origin, to be back at the Source – already a false step this!
Far better it is to stay at home, blind and deaf, and without much ado,
Sitting in the hut, he takes no cognizance of things outside
Behold the streams flowing – whither nobody knows,
And the flowers vividly red – for whom are they?
*
10- Nhập Triền Thùy Thủ
Lộ hung tiền túc nhập triển lai
Mạt thổ đồ khôi tiếu mãn tai
Bất dụng thần tiên chân bí quyết
Trực giáo khô mộc phóng hoa khai
10- Vào Chợ Đời
Ngực trần
chân không
bùn đất lội chợ đời
sảng khoái ngoác miệng cười
đâu cần thần tiên bí quyết
cành khô nẩy nụ tươi
10- Enter the City with Bliss-bestowing Hands
Bare-chested and bare-footed, he comes out into the market-place
Daubed with mud and ashes, how broadly he smiles!
There is no need for the miraculous power of the Gods,
For he touches, and lo! The dead trees are in full bloom!
Sinh nhật thứ 75 của Võ Đình
Hoa Bang, tháng X/XI – 2008
Trần thị LaiHồng
Tài liệu tham khảo và đọc thêm
- Bách khoa Toàn thư mở Wikipedia, Thập Mục Ngưu Đồ, Google
- Daiseiz Teitaro Suzuki, Essays in Zen Buddhism, Rider& Company, London, 1961; Manual of Zen Buddhism, Eastern Buddhism Society, 1935
- Đông Lan, AN VI và Tranh Thập Mục Ngưu Đồ, An Việt Toàn Cầu,http://www.anviettoancau.net/html/capnhat_14/donglan_tmnguudo.htm
- Nhất Cao Trần Đình Sơn, dịch Thập Mục Ngưu Đồ Luận giải từ Hán văn của Quảng Trí Thiền sư, nxb An Tiêm Paris, 2000
- Nyogen Senzaki, Like a Dream, Like a Fantasy, The Zen Writings and Translations, Wisdom Publications, 2005
- Paul Reps và Nyogen Senzaki, Zen Flesh, Zen Bones, Charles E. Tuttle Publishing, Co. Inc. , 1957
- Thích Tuệ Sỹ, Tranh Chăn Trâu Đại Thừa Thiền Tông, Trung tâm Nuôi dạy & Hướng nghiệp Trẻ Mồ Côi& Khuyết Tật, http://thiennguyen.org/vie/index.php?act=memory&CODE=Content&ID=37
- The Search for the Bulls, http://members.tripod.com/professor_tom/bull/bull1.html
- Thiền sư Thích Thanh Từ, dịch và giảng Tranh Chăn Trâu,http://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tranh-chantrau/ix.htm
- Thượng tọa Thích Trí Quang, Nói Sơ lược về Mục Ngưu Đồ (Tranh Chăn Trâu) tựa sách của Thượng tọa Kế Châu, Huế, 1993 http://www.phatviet.com/kechau/tctsolu.htm
- Trần Sĩ Lâm, dịch Cốt Nhục của Thiền – Zen Flesh Zen Bones – , nxb Phương Đông, hoặc vào xem http://www.Tuechung.com/ hay vào mạng
http://www.lien-hoa.net/CotNhucCuaThien.html
- Trúc Thiên và Tuệ Sỹ, Thiền Luận, dịch Essays in Zen Buddhism, Phật học Viện Quốc tế xuất bản, Paris, 1989, có đăng trên Thư viện Hoa Sen http://www.thuvienhoasen.org/thienluan.htm
- Yokoo Tatsuhiko, The Ten Ox-Herding Pictures, Terebess Asia Online (Tao) http://www.terebess.hu/english/oxherding.html
- Gyokusei Jikihara, Oxherding Pictures, Zen Mountain Monastery,http://www.mro.org/zmmold/zenarts/ozherdinggallery.html
- English translations from poems by Kaku-an, Chinese poems by Kuo An Zhe, The Ten Oxherding Pictures of Zen: Serie 2,http://www.hsuyun.org/Dharma/Zbohy/VisualArts/OxHerdingPictures/oxherdìng.html
Trần Lê Túy Phượng chuyển bài