Đừng cực đoan với lễ hội

Người viết bài này đã đi dự nhiều lễ hội. Cũng có chen lấn, lộn xộn, cũng có những điều chưa thật vừa lòng, nhưng vượt lên vẫn là chút cảm xúc vui vui, phấn chấn và năm sau lại muốn đi lần nữa.

Quanh những lộn xộn ở lễ phát ấn đền Trần, không ít người đã lên tiếng gay gắt về cung cách tổ chức, những phiền toái bực mình chuốc vào khi về dự lễ. Thậm chí có vị tiến sĩ của Viện Hán Nôm còn mạnh miệng phê phán chuyện "người ta" đã "bịa ra" lễ phát ấn đền Trần (Nam Định), "bịa ra" chuyện phát lương ở đền Trần thương (Hà Nam). Một nhà nghiên cứu văn học có tên tuổi thì lại lên án sự xuất hiện của các quan chức nhà nước trong lễ khai ấn, cho đó là sự "đóng dấu quốc gia cho lòng mê tín", khiến sự mê muội, cầu danh cầu lợi của một bộ phận dân cư thêm trầm trọng.

Quả thực nhiều lễ hội đang để lại ấn tượng xấu vì cung cách tổ chức quá kém cỏi. Sự thương mại hóa làm thiên lệch các giá trị gây phiền toái cho người tham dự. Thế nhưng, sự phê phán thái quá cũng còn nhiều điều cần nói lại.

1.Tình trạng quá tải ở lễ hội là điều không có gì khó hiểu. Dân số tăng nhanh, điều kiện kinh tế khá lên nên số người tham dự lễ hội cũng tăng đột biến. Cơ sở hạ tầng của các chùa chiền, đền, đình... lại quá tải, trong khi không ít lễ hội lại chỉ có tính thời điểm: Diễn ra trong một khoảng thời gian xác định, một địa điểm xác định nên lượng người dồn ứ, hỗn loạn.

Biển người chen chân chờ được phát lương trong Hội Đền Trần. Ảnh: Hà Hạnh - Dân Trí

Ngay ở một nơi thông thoáng, quy hoạch làm tụ điểm văn hóa quốc gia như sân vận động Mỹ Đình, nhưng khi dồn nén làm đêm pháo hoa cho Đại lễ 1000 năm Thăng Long- Hà Nội, thì sự hỗn loạn dồn ứ, ách tắc nghẹt thở như thế nào ai cũng đã thấy. Các lễ hội như khai ấn đền Trần, chợ Viềng... chỉ diễn ra trong một đêm. Người tứ xứ về hành lễ trong một không gian hẹp, làm sao tránh khỏi chen lấn, xô đẩy, làm sao tránh khỏi những hiện tượng không thật văn hóa?

Nhưng căn bệnh đó không phải từ lễ hội, hay từ bản chất lễ hội để đến mức người ta đòi xóa bỏ nó. Sâu xa hơn, nó xuất phát từ tâm tính thích đua chen của không ít người Việt, từ cơ sở hạ tầng chưa hoàn thiện (chỉ một phiên chợ, một đêm phát ấn, hà cớ gì phải đầu tư xây sửa, mà xây sửa cỡ nào cho đủ nhu cầu đột biến đó).

Bên cạnh đó, năng lực tổ chức, tư duy quản lý và dự báo của các cơ quan quản lý văn hóa, chính quyền địa phương cũng chưa đủ sức đưa ra giải pháp thực tiễn kịp thời, nên càng góp phần làm cho sự hỗn loạn thêm trầm trọng.

Phải tách bạch nguyên nhân này, trả lại cho lễ hội ý nghĩa vốn có của nó, sự cần thiết của nó trong đời sống văn hóa và tâm linh cộng đồng, từ đó có giải pháp tổ chức tốt hơn, vui hơn, lành mạnh và an toàn hơn.

Trong sự phát triển của văn hóa, của nhu cầu tâm linh con người, mà phê phán việc "bịa ra" các nghi thức phát lương hay khai ấn cũng cần một thái độ khách quan, khoa học, am hiểu cả cái hay lẫn cái dở của sự kiện này. Quản lý văn hóa, trong đó có lễ hội cần có kiến thức chuyên môn, và cái nhìn tỉnh táo, tránh cực đoan, lúc định kiến hẹp hòi, khi thả nổi buông xuôi, mặc cho hiện tượng tín ngưỡng chen lẫn mê tín lan tràn.

2. Sự xuất hiện của các vị lãnh đạo trong một nghi lễ văn hóa, theo tôi là điều cần thiết. Nó góp phần tạo nên sự trang trọng, thành kính, mực thước của lễ hội. Mọi cộng đồng đều cần có thủ lĩnh của mình. Tôi không tin đất nước sẽ tốt hơn nếu lãnh đạo quốc gia không quan tâm đến tín ngưỡng.

Người dân cũng sẽ không vui hơn nếu lãnh đạo tỏ ra xa lánh, lảng tránh các lễ hội đang là tâm điểm náo nức của cả triệu người hướng tới, nhất là trong không khí rạo rực đầu xuân, khởi động cho một năm mới an lành.

Vấn đề là sự xuất hiện ấy phải đồng nghĩa với không khí ấm áp, trật tự, tôn nghiêm. Điều này thuộc trách nhiệm của những người tổ chức.

Với những lễ hội tập trung đông người, dồn ứ đột biến vào cùng một thời điểm, ở cùng một địa điểm như lễ Khai ấn đền Trần, thì giải pháp đưa ra là cần "phân luồng", "phân làn" phù hợp. Việc khai ấn ban phúc cho 4 phương với sự hiện diện của các bô lão, các vị lãnh đạo Nhà nước cần làm trang trọng.

Nhưng việc phát ấn cá nhân theo tôi, không nên làm ngay sau lễ Khai ấn mà có thể thực hiện nhẹ nhàng cho tất cả những người đến vãn cảnh đền bắt đầu từ sáng ngày 15 cho đến hết tháng giêng. Sự tách biệt 2 khâu công việc khai ấn và phát ấn không chỉ làm giảm tải lượng người dồn tụ đột biến, gây ách tắc, lộn xộn mà còn khắc sâu thêm ý nghĩa của lễ khai ấn, tăng tính trang trọng, tôn nghiêm và giá trị văn hóa của một hoạt động truyền thống có tính cộng đồng.

Lễ hội là một phần của đời sống văn hóa tinh thần người Việt. Sẽ buồn biết bao nếu thiếu cái cảm xúc đầu năm đi chợ Viềng cầu may, hay hồi hộp chờ đền Trần làm lễ Khai ấn. Cái gì chưa ổn thì chấn chỉnh, cái gì chưa hợp lý thì sửa sang chứ không thể dễ dàng vứt bỏ những nét văn hóa cộng đồng quý giá.

Suy cho cùng, giữ cho được cảm xúc "cầu được ước thấy", mơ một năm may mắn cũng là góp phần giữ cái hồn người Việt, cái văn hóa của một dân tộc muốn xây đắp ngày mai tốt đẹp hơn, bất chấp thử thách của thời cuộc, của thế gian biến cải.