Cô bạn thân của tôi tên Lan, con
gái Hà thành, đất Bắc chính hiệu. Lấy chồng người miền Nam, năm đầu làm
dâu Lan lại chẳng chịu tìm hiểu phong tục gì cả, cứ nghĩ cũng như nhà
mình cô nhanh nhảu đi chợ mua sắm trang hoàng nhà cửa và bày mâm ngũ
quả.
 |
| Mâm ngũ quả ngày Tết của miền Bắc |
Trước đây ở nhà chẳng bao giờ Lan phải
nghĩ đến những chuyện bày biện này cả, học lỏm được bài bày mâm ngũ quả
trước khi đi lấy chồng, nào là chuối xanh ứng với mùa xuân (hành mộc),
phật thủ màu vàng tượng trưng cho hành thổ, hồng và các loại quả màu đỏ
(kể cả ớt) ứng với hành hỏa, các loại quả màu trắng (đào, roi…) ứng với
hành kim, mận, hồng xiêm ứng với hành thủy… Thế là Lan cứ thế đi mua và
bày theo cách hướng dẫn chuối xanh chọn nải to, đặt giữa mâm, để ngửa
theo quan niệm nó giống như bàn tay hứng lấy tinh hoa đất trời, đặc biệt
tinh hoa của một năm mới. Quả phật thủ được đặt trong lòng nải chuối
như bàn tay chấp thành, cầu mong hạnh phúc cho một năm. Các loại quả
khác đặt chung quanh tượng trưng cho sự quần tụ.
Sau nửa buổi vật lộn với công việc bày mâm ngũ quả, Lan hả hê khi ngắm
lại thấy màu sắc cân đối, hài hòa, chắc mẩm sẽ được cả nhà chồng khen.
Thế nhưng cô đâu biết rằng, đó là phong tục bày mâm ngũ quả của miền
Bắc, còn nhà chồng là người miền Nam thì phải chọn loại quả khác. Mẹ
chồng nhìn cô chằm chằm khi thấy cô bày nải chuối trên bàn thờ, cứ nghĩ
cô có ý không tốt. Bởi lẽ, mâm ngũ quả của người miền Nam không bao giờ
có chuối, vì loại quả này tên gọi có âm giống từ “chúi”, thể hiện sự
nguy khó. Quả cam cũng không được có mặt trong mâm ngũ quả ngày Tết, vì
câu “quýt làm cam chịu”.
Ngày hôm sau, mẹ chồng Lan tự đi chợ và bày lại mâm ngũ quả, Lan thấy mẹ
chồng bày toàn mãng cầu, sung, dừa, đu đủ, xoài và hai quả dưa hấu vỏ
xanh ruột đỏ cô mới hiểu ra rằng, mỗi nơi phong tục một khác.
 |
| Mâm ngũ quả ngày Tết của miền Nam |
Lan liền xin lỗi khéo với mẹ chồng và
cũng may mẹ cô hiểu được nàng dâu ở đất Bắc nên đã giảng giải cho Lan
hiểu để rút kinh nghiệm năm sau. Hóa ra, mâm ngũ quả của người miền Nam
lại rất chú ý đến yếu tố may rủi. Nói theo cách người dân Nam Bộ tên các
loại quả này tạo thành câu nối: “Cầu sung vừa (dừa) đủ xoài”. Ngoài ra,
không thể thiếu cặp dưa hấu. Dưa hấu ruột đỏ vỏ xanh, tượng trưng cho
lòng trung nghĩa và trinh tiết của người dân phương Nam.
Tuy mỗi miền có những quan niệm khác nhau trong việc chọn bày những loại
quả khác nhau ở mâm ngũ quả ngày Tết, nhưng nhất nhiết phải đủ ngũ (tức
là 5) loại quả.
Theo thuyết duy vật cổ đại, tất cả mọi vật chất đều được tạo nên bởi 5
yếu tố ban đầu gồm: kim loại (kim), gỗ (mộc), nước (thủy), lửa (hỏa) và
đất (thổ) - gọi là ngũ hành. Tư tưởng này đã xâm nhập sâu sắc vào đời
sống văn hóa của các dân tộc phương Đông, trong đó có người Việt được
thể hiện ở mâm ngũ quả ngày Tết Nguyên đán.
“Ngũ” là biểu tượng chung của sự sống. “Quả” biểu tượng cho sự sung túc
qua cấu tạo của nó: bên trong chứa hạt tượng trưng cho sao, quả bao lấy
là vũ trụ, ý nghĩa là sự sinh sôi trường tồn tái sinh bất tận của sự
sống.
“Ngũ quả” chỉ sự tập trung đầy đủ các loại trái cây trong đất trời. Ông
cha ta chọn 5 loại trái cây để cúng đêm giao thừa là ngụ ý rằng: Những
sản vật này đựơc kết tinh từ công sức, mồ hôi, nước mắt của con người
lao động, kính dâng lên đất trời, thần thánh trong giờ phút linh thiêng
của vũ trụ vạn vật sinh tồn. Và tư tưởng, hình ảnh ấy đã ăn sâu và tâm
thức của người Việt Nam bao đời nay.
Chính vì thế, dù ở thành thị hay thôn quê, bên cạnh những bánh chưng
xanh, hoa đào đỏ, gia đình nào cũng bày một mâm ngũ quả trên bàn thờ tổ
tiên trong những ngày Tết. Đây là một nét văn hóa độc đáo của dân tộc
ta, thể hiện quan niệm tâm linh của người dân mỗi vùng văn hóa.