Đó là một ngày vui, vì tảo
mộ xong là lễ hội, tài tử giai nhân dập dìu đi giữa màu xanh của đất
trời để giao duyên, giao ước, giao tơ hồng.
Hồi
nhỏ, tôi có đọc đâu đó, hình như trong một truyện ngắn của Tự Lực Văn
Đoàn, về một ngày lễ mang một tên mà tôi chẳng hiểu gì: "Lễ Các Thánh".
Trong truyện, có một cậu bé kể: "Nhân dịp lễ Các Thánh, tôi được nghỉ
học, về quê chơi mấy ngày...". Như vậy là các cậu bé học trước tôi vài
năm, trong thời thuộc địa, được nghỉ một cái lễ long trọng giống như các
cậu bé ở nước Pháp chính quốc hồi đó, và giống như các học sinh ở nước
Pháp ngày nay.
Bây giờ thì tôi hiểu. Các Thánh là Toussaint,
nghĩa là tất cả các thánh, đơn giản. Nhưng tại sao lại "tất cả các
thánh"? Kém đơn giản hơn, nhưng lịch sử bao giờ cũng thú vị: tại vì, năm
607, giáo hoàng Boniface IV biến đền thờ Panthéon của La Mã thành ra
Nhà Thờ, mà Panthéon là đền thờ "tất cả các thần" theo tín ngưỡng của
bản xứ trước khi La Mã cải đạo. Lần lượt các đền thờ của bản xứ được
biến cải như thế cho đến năm 731 thì giáo hoàng Grégoire III biến một
đền thờ lớn thành nhà thờ Saint Pierre và hiến nhà thờ đó cho tất cả các
thánh. Ôi, chiều dày của lịch sử! Lễ Các Thánh bắt đầu từ đó, và được
giáo hoàng Grégoire IV đưa vào nước Pháp năm 837. Bao nhiêu thế kỷ đã
trôi qua, bỗng nhiên một cậu bé trong Tự Lực Văn Đoàn được hưởng hạnh
phúc nghỉ học, nhởn nhơ về quê như lên thiên đường.
Cậu đâu có
biết rằng trong khi cậu ngây ngất ở chốn thiên đường Việt Nam thì người
lớn ở chính quốc bâng khuâng với một thế giới khác, không bướm hoa, cũng
không một tia nắng mặt trời - thế giới của những người đã khuất, thế
giới của câu hỏi muôn đời: họ đang ở đâu? Lễ Các Thánh rơi vào ngày
1/11; ngay sau đó, ngày mồng 2, là ngày "lễ của những người đã chết".
Được nghỉ lễ ngày trước, người lớn và gia đình mang hoa đến làm đẹp các
ngôi mộ, thường là hoa cúc, hoa của mùa thu. Từ đó, lễ Các Thánh tưởng
như trùng hợp với lễ thăm viếng mồ mả, lễ tưởng niệm người chết.
 |
| Ngày
thanh minh không phải là ngày buồn hay chỉ là ngày tưởng nhớ quá khứ.
Đó là một ngày vui, vì tảo mộ xong là lễ hội, tài tử giai nhân dập dìu
đi giữa màu xanh của đất trời để giao duyên, giao ước, giao tơ hồng. Ảnh: VnE |
Hai
lễ đó có cùng một nguồn gốc chăng, cùng một tôn giáo chăng? Nếu cùng,
tại sao người không có đạo cũng mang hoa viếng mồ? Nếu không, tại sao
người ta vẫn tưởng hai ngày dính nhau làm một? Nói rằng hai lễ chẳng
tương quan gì với nhau thì sẽ quá đáng. Nhưng nói rằng tục lệ viếng thăm
mồ mả trong dịp lễ Các Thánh không phải bắt nguồn từ tín ngưỡng dân
gian có trước khi cải đạo thì chắc trái với sự thật. Văn hóa xâm nhập
lẫn nhau là chuyện của mọi thời đại, và văn hóa của kẻ mạnh tìm cách
đồng hóa các văn hóa yếu là chuyện bình thường của lịch sử. Chuyện mồ mả
cũng vậy thôi. Lễ Các Thánh ngày nay có nhiều điểm tương đồng với lễ
Samain ngày xưa của các dân tộc Celte, bắt nguồn từ Ái Nhĩ Lan. Samain
là một lễ tôn giáo, cử hành rất trọng thể hằng năm vào lúc sang mùa, từ
mùa "sáng" qua mùa "tối", từ mùa hè qua mùa đông, từ năm này qua năm
khác theo lịch cũ, chính xác vào ngày 1/11. Lễ kéo dài một tuần, ba ngày
trước, ba ngày sau: đó là khoảng thời gian "vô thời gian" vì hết thuộc
vào năm trước mà cũng chưa thuộc vào năm sau, chưa chấm dứt mà cũng chưa
bắt đầu. Vì là "vô thời gian", tuần lễ đó cũng được xem như mùa gặp gỡ
giữa thế giới của loài người và thế giới của các thần, thế giới của
người sống và thế giới của người chết. Văn hóa này đã biến mất từ khi
các dân tộc Celte nhập vào văn minh Thiên Chúa giáo, Các Thánh đã đồng
hóa Samain, hồn thiêng của lễ này chỉ còn lảng vảng mượn màu hoa cúc để
sống lại một ngày trong các nghĩa địa.
Thế nhưng văn hóa cũng có
khi sống lại tinh khôi. Giữa thế kỷ XIX, một trận đói khủng khiếp xua
đông đảo người Ái Nhĩ Lan di dân qua Mỹ, mang theo tập tục và truyền
thuyết. Qua đất khách, Samain sống lại dưới tên mới: Halloween. Hạp
phong thổ, Halloween phổ biến rất nhanh, trở thành một trong những ngày
lễ lớn nhất tại Mỹ. Rồi, trớ trêu của thời đại toàn cầu hóa, nó được tái
xuất khẩu ngược dòng, quay về lại quê hương Âu châu cũ, rắp ranh cạnh
tranh với Các Thánh. Trong truyền thuyết xưa của Ái Nhĩ Lan, có anh
chàng Jack đánh lừa được quỷ, nhưng khi chết thì cửa thiên đường đóng
kín mà cửa địa ngục cũng chẳng thèm mở mời vào, hồn anh ta vất vưởng,
chẳng biết nương tựa vào đâu. Quỷ thương hại, biếu anh chàng một cục
than hồng để làm lửa soi đường, anh chàng khoét củ cải, nhét hòn than
vào đó. Ngày nay, củ cải được thay bằng trái bí, và bí Halloween xuất
hiện trên đất Pháp với hình quỷ nhe răng.
Ma, quỷ, phù thủy,
xương khô... trẻ con hóa trang dưới dạng dọa dẫm, không biết để dọa cái
chết hay để làm người chết tưởng lầm rằng ta đây cũng là người chết như
họ, đồng bào với nhau cả, đừng quấy rầy nhau. Nhưng cái chết mất ý nghĩa
trong Halloween, tục lệ xưa chỉ còn bộc lộ tính hội hè vui đùa của dân
gian cũ, diễn dịch ngày nay qua hình thức trẻ con vẽ mặt tụm năm tụm ba
bấm chuông từng nhà xin kẹo bánh. Halloween tưởng có thể tấn công vào
một thành trì tôn giáo đã bị thế tục làm suy yếu, tưởng có thể phi tôn
giáo hóa ngày tưởng nhớ người chết. Hơi lạc quan đấy, nhưng biết đâu,
lạc quan vốn là tính trời cho của văn hóa mạnh. Này nhé: tôn giáo chính
thống đang mất dần ảnh hưởng trên Âu châu, ngày viếng mộ dần dần trở
thành tục lệ của dân gian không tôn giáo, nghĩa địa càng ngày càng ít đi
vì hỏa thiêu càng ngày càng phổ biến, gia đình phân tán khắp nơi, con
cháu xa xôi, ai còn là kẻ mang hoa đến mồ? Ngày xưa, tiền thân của
Halloween bị Các Thánh đồng hóa; ngày nay, Halloween tưởng có thể tước
không khí linh thiêng của cái chết ra khỏi Các Thánh chăng?
Khó
đấy, nhưng hãy gửi câu trả lời cho tương lai. Bây giờ, hãy thú vị với ba
ngày lễ của lịch sử Âu châu, hãy rút ra hai ý nghĩa trong đó. Một, là
người chết không bao giờ chết, ít nhất họ phải sống lại một ngày trong
năm, với thần, với thánh, hoặc đơn giản hơn, với người sống. Hai, là lễ
của người chết trùng hợp với thời gian giao mùa, từ sáng qua tối, từ
ngày qua đêm, từ ấm qua lạnh, từ khí dương qua khí âm, từ mùa màng gặt
xong qua nghỉ ngơi rảnh rỗi trong các xã hội canh nông. Người sống có
muốn quên, trời đất cũng xui nhớ. Phủ hoa trên mộ là nhớ. Hội hè đình
đám là vừa nhớ vừa quên: nhớ người chết, quên cái sợ.
Trên cả
hai điểm, văn hóa của ta khác Tây phương. Ở ta, người khuất bóng gần gũi
thường xuyên với người sống. Trong lòng ta, thường xuyên họ ở, họ nói,
họ hành động, họ cố vấn, đồng ý, trách móc, quở mắng. Họ muốn. Và ý muốn
nồng cháy nhất của họ là muốn ta thành đạt. Xen lẫn trong lý tưởng lớn
về xã hội là vô số lý tưởng nhỏ về gia đình: ta thành đạt là để làm rạng
danh ông bà, tổ tiên. Bởi vậy, người chết không quanh năm lạnh lẽo
ngoài nghĩa địa. Họ ngự trị giữa nhà, trên bàn thờ, quanh năm phảng phất
khói hương, vui buồn mơ ước với con cháu, ăn cơm, uống nước, xỉa răng,
súc miệng. Tất nhiên, ta cũng có một ngày tưởng niệm người chết, ngày
Rằm tháng Bảy, nhưng ý nghĩa khác hẳn. Đó là ngày tưởng nhớ thiêng liêng
nhất trong mọi ngày tưởng nhớ. Và đó còn là ngày mở rộng lòng thương
xót đến các cô hồn đói khát, không nhà. Chưa kể ta còn có những ngày
tưởng nhớ long trọng không kém: đêm Giao thừa, ba ngày tết, những ngày
kỵ giỗ. Văn hóa Tây phương không biết không khí ấm cúng, thân mật này
giữa hai thế giới vì họ rất sợ cái chết. Họ xa lánh, họ xua đuổi, họ
không muốn nghĩ đến. Mỗi năm một lần nhớ tưởng, là đủ rồi.
Và
bởi vậy, giữa họ và ta, ngày giao mùa giữa sống với chết cũng khác nhau.
Nơi họ, ngày đó đi từ sáng qua tối, từ mặt trời qua sương mù; nơi ta,
Rằm tháng Bảy trăng sáng vằng vặc, Giao thừa là chuyển tiếp từ đông sang
xuân, tết là ngày xuân đầu của trời đất. Cùng với ông bà, con cháu mở
cửa đón xuân, rước phúc lộc thọ vào nhà, vào lòng, vào hy vọng. Văn hóa
của ta cũng chọn mùa xuân để làm đẹp, làm sạch mồ mả: thanh minh trong tiết tháng Ba...
Mà ngày thanh minh cũng không phải là ngày buồn hay chỉ là ngày tưởng
nhớ quá khứ. Đó là một ngày vui, vì tảo mộ xong là lễ hội, tài tử giai
nhân dập dìu đi giữa màu xanh của đất trời để giao duyên, giao ước, giao
tơ hồng:
Lễ là tảo mộ hội là đạp thanh
Gần xa nô nức yến oanh
Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân
Giữa
cỏ non xanh tận chân trời ấy, Kiều đã gặp Kim. Mối tình đẹp nhất trong
văn chương Việt Nam bắt đầu bằng một ngày tảo mộ. Tảo mộ là lễ, chơi
xuân là hội. Lễ và hội đi đôi với nhau trong niềm lạc quan, tươi sáng. Ở
Nhật cũng vậy, dân gian hát, múa trong ngày Obon, ngày tưởng niệm người
chết, ngày lễ lớn nhất trong năm, ngày gia đình xa gần tụ họp. Người
Tây phương múa hát còn giỏi hơn người Nhật, nhưng không ai tưởng tượng
có thể múa hát trong ngày Các Thánh: chết là chuyện đáng sợ, xã hội tìm
cách chôn vùi trong ký ức, giấu giếm thực tế, đánh lừa sự sống, mỗi năm
phạm húy một lần, buồn thiu.
Cho nên, giá như cậu bé ngày xưa
trong Tự Lực Văn Đoàn sống lại, tôi mong cậu nghỉ học vui chơi hạnh
phúc, khỏi cần nghĩ đến người chết, mà cũng chẳng cần hóa trang, vẽ mặt
ma quỷ, xin bánh kẹo, bắt chước Halloween, chẳng giống ai, cũng chẳng
giống mình. Chúng ta có một ngày Rằm tháng Bảy vô cùng ý nghĩa, một ngày
tết rực rỡ, hân hoan, một mùa xuân để vạn vật cùng sống lại với người,
và, thi vị quá, một nấm mồ Đạm Tiên để cùng nhặt cỏ hoang với Thúy Kiều.
Với Thúy Kiều không thấy cách ly giữa sống và chết.
Theo Doanh nhân Sài Gòn cuối tuần