cụ đã dùng tới 40 từ “xuân” kết hợp với các từ hàn, bệnh, vũ,… gợi nên
một trường cảm xúc khá bi đát. Riêng trong 4 bài thơ được đặt nhan đề có
từ XUÂN (Xuân nhật ngẫu hứng, Xuân dạ, Xuân tiêu lữ thứ, Mộ xuân mạn hứng),
cụ đều bày tỏ một nỗi buồn sâu lắng, âm ỉ khi thân phiêu bạt ở đất
khách quê người. Đây đúng ra là một bi kịch trong cuộc đời cụ.
Theo Đại Nam liệt truyện: “Nguyễn Du là người ngạo nghễ, tự
phụ, song bề ngoài tỏ vẻ giữ gìn, cung kính, mỗi lần vào chầu vua thì ra
dáng sợ sệt như không biết nói năng gì…”. Theo giai thoại, vua Gia Long
cũng từng lấy làm thắc mắc và đã từng có lần tìm hỏi cụ nhưng nhà vua
vẫn không có được câu trả lời rõ ràng. Cụ làm quan mà vẫn chán nản buồn
rầu, chức lớn nhưng cụ vẫn như thể la bất đắc trí, ba lần xin về hưu,
sáng tác nhiều bài thơ đầy phiền muộn, chán nản. Phải chăng những biến
cố lịch sử trong thời gian này đã làm cho cụ bị trầm uất? Tại sao một
con người được trọng dụng như cụ lại có một nỗi niềm bi ai như thế?
Với Xuân nhật ngẫu hứng, ta thấy một Nguyễn Du bất cần đời,
chán chường trước “tài mệnh tương đố” khi sinh nhằm thời binh lửa triền
miên và dù đã đỗ tam trường vẫn đành lênh đênh hải giác thiên nhai. Bài
thơ được sáng tác trong thời kỳ cụ phải ăn nhờ ở đậu nơi quê vợ, có lẽ
vào khoảng đầu triều Tây Sơn lúc đất nước vẫn còn chưa hẳn ổn định khi ở
miền Nam, thế lực của Nguyễn Vương Ánh vẫn lăm le khôi phục lại cơ đồ.
Đây là thời kỳ loạn lạc nhất của đất nước ta vì có đến năm thế lực phong
kiến Mạc, Lê, Trịnh, Nguyễn và Tây Sơn đang giành giật cơ đồ vương bá:
春 日 偶 興
Xuân nhật ngẫu hứng
患 氣 經 時 戶 不 開
Hoạn khí kinh thời hộ bất khai
逡 巡 寒 暑 故 相 催
Thuân tuần hàn thử cố tương thôi
他 鄉 人 與 去 年 別
Tha hương nhân dữ khứ niên biệt
瓊 海 春 從 何 處 來
Quỳnh Hải* xuân tòng hà xứ lai
南 浦 傷 心 看 綠 草
Nam phố thương tâm khan lục thảo
東 皇 生 意 漏 寒 梅
Đông hoàng sinh ý lậu hàn mai
鄰 翁 奔 走 村 前 廟
Lân ông bôn tẩu thôn thiền miếu
斗 酒 雙 柑 醉 不 回
Đấu tửu song cam túy bất hồi.
Lược dịch1:
Ngày xuân ngẫu hứng làm thơ
Trời xấu qua rồi cửa vẫn gài
Êm êm rét nóng rủ nhau trôi
Xa quê lại một năm ly biệt
Đất khách thêm mùa xuân của ai
Cỏ biếc lòng đau trời Nam phố
Mai vàng chi nữa chúa Xuân ơi!
Lão già trước miếu say mèm rượu
Quanh quẩn hồi lâu chẳng muốn rời.
* Quỳnh Hải: huyện Quỳnh Côi, quê vợ của cụ Nguyễn Du
Với “Xuân dạ”, ta lại thấy cụ Nguyễn Du đã thấm thía nỗi đau đời dành
cho một con người tài hoa: bệnh tật, xa nhà, không danh phận. Đêm dù
của mùa xuân nhưng lại nhuộm một màu u ám và đau thương:
春 夜
Xuân dạ
黑 夜 韶 光 何 處 尋
Hắc dạ thiều quang hà xứ tầm?
小 窗 開 處 柳 陰 陰
Tiểu song khai xứ liễu âm âm
江 湖 病 到 經 時 久
Giang hồ bệnh đáo kinh thời cửu
風 雨 春 隨 一 夜 深
Phong vũ xuân tùy nhất dạ thâm
羈 旅 多 年 燈 下 淚
Kỳ lữ đa niên đăng hạ lệ
家 鄉 千 里 月 中 心
Gia hương thiên lý nguyệt trung tâm
南 臺 村 外 龍 江 水
Nam Đài thôn ngoại Long Giang* thủy
一 片 寒 聲 送 古 今
Nhất phiến hàn thanh tống cổ câm (kim).
* Long Giang hay Thanh Long giang: sông Lam
Lược dịch1:
Đêm xuân
Đêm mãi đen hoài nắng đẹp đâu?
Ngoài song bóng liễu phủ lên nhau
Giang hồ thân bệnh hoài vương vấn
Mưa gió đêm xuân cứ dãi dầu
Lưu lạc bao năm đèn nhỏ lệ
Quê nhà ngàn dặm ánh trăng thâu
Nam Đài ơi với sông Lam đó!
Sóng lạnh muôn đời tiếng lắng sâu.
Năm 1789, Tây Sơn chiếm Bắc Hà, cụ vừa 24 tuổi. Để tránh nạn binh
lửa, cụ đã về ẩn tại quê vợ, huyện Quỳnh Côi (Thái Bình). Bài thơ trên
nằm trong Thanh Hiên tiền hậu tập, có lẽ đã được cụ Nguyễn Du
làm trong thời gian này, lúc cụ chưa tới 30 tuổi. Qua đấy ta có thể thấy
thể chất của cụ không mấy khỏe mạnh do cuộc sống nghèo túng và bản thân
cụ cũng hay đau ốm. Chính nơi đây đã chôn vùi quãng đời thanh xuân của
cụ. Sống nơi thôn ổ, cụ đã gần gũi và hiểu biết rõ ràng đời sống và tâm
tình của tầng lớp dân quê nghèo khó. Mãi hơn 10 năm sau, lúc đã 37 tuổi
(1802) cụ mới ra làm quan với triều Nguyễn với chức vụ Tri Huyện Phù
Dung (Hưng Yên) rồi sau đó thăng Tri phủ Thường Tín (Hà Tây).
Những mùa xuân tha hương tại Quỳnh Côi vẫn là đề tài cho cụ viết các
bài thơ khác, cũng chất ngất lòng nhớ quê hương, xót thân mình đau yếu
và cảnh sống nhờ ở tạm trong nghèo túng thiếu thốn như trong bài Mạn
hứng: Bách niện thân thế ủy phong trần / Lữ thực giang tân hựu hải tân (Trăm năm thân thế mặc phong trần / Bãi biển bờ sông kiếm miếng ăn). Nguyễn Du thường gọi mình là “tha hương nhân” (Xuân nhật ngẫu hứng) hay “bạch đầu nhân” (Mạn hứng, Tạp thi I…) luôn mang cái “Nhất phiến hương tâm thiềm ảnh hạ” (Sơn cư mạn hứng: Một mảnh lòng quê soi bóng nguyệt) mà cuộc sống thì “Nhất thất xuân hàn cựu bệnh đa.” (U cư II: Đầy nhà xuân lạnh thêm nhiều bệnh) hay “Tam niên tích bệnh bần vô dược” (Mạn hứng: Ba năm đau ốm, thuốc thang không). Theo ông Đào Duy Anh, trong Thanh Hiên tiền hậu tập, Nguyễn Du có 17 bài nói về bạch phát hay bạch đầu. Nguyễn Du đã phát họa cuộc đời trẻ trung của mình như sau:
雜 詩
Tạp thi I
壯 士 白 頭 悲 向 天
Tráng sĩ bạch đầu bi hướng thiên
雄 心 生 計 兩 茫 然
Hùng tâm sinh kế lưỡng mang nhiên
春 蘭 秋 菊 成 虛 事
Xuân lan thu cúc thành hư sự
夏 暑 冬 寒 奪 少 年
Hạ thử đông tàn đoạt thiếu niên
黃 犬 追 歡 鴻 嶺 下
Hoàng khuyển truy hoan Hồng Lĩnh hạ
白 雲 臥 病 桂 江 邊
Bạch vân ngọa bệnh Quế Giang biên
村 居 不 厭 頻 沽 酒
Thôn cư bất yếm tần cô tửu
尚 有 囊 中 三 十 錢
Thượng hữu nang trung tam thập tiền.
Lược dịch1:
Bài thơ vớ vẩn
Bạc đầu tráng sĩ nhìn trời
Miếng ăn, chí lớn tơi bời lòng son
Xuân thu muôn sự héo mòn
Hè đông đoạt sạch trẻ non sức người
Chó vàng Hồng Lĩnh rong chơi
Mây nằm nghỉ bệnh trắng trời Quế Giang
Cứ mua cho hết rượu làng
Tiền thì ba chục sẵn sàng túi đây.
Có lẽ không gì làm cho ta chạnh lòng hơn những câu thơ như thế, nhất
là đối với một con người tài hoa như cụ Nguyễn Du. Một cõi lòng tan nát,
không dám mơ một ngày được trọng dụng và liệu khi ấy thì có còn “hùng
tâm” để dâng hiến hay không. Vả lại, triều Lê mà Nguyễn Du ví như muốn
phù trợ cũng chỉ là một triều đại ươn hèn, mục nát, tham tàn và về cuối
lại rướt voi về giày mổ, gây nên lắm điều sỉ nhục.
Với “Mộ xuân mạn hứng”, Nguyễn Du lại bày tỏ một nhân sinh
quan đậm màu sắc Lão Trang, xem kiếp sống như một trò mộng huyễn và công
danh lại càng phù ảo như ánh nắng cuối xuân.
暮 春 漫 興
Mộ xuân mạn hứng
一 年 春 色 九 十 日
Nhất niên xuân sắc cửu thập nhật
拋 擲 春 光 殊 可 憐
Phao trịch xuân quang thù khả liên
浮 世 功 名 看 鳥 過
Phù thế công danh khan điểu quá
閒 庭 節 字 帶 鶯 遷
Nhàn đình tiết tự đái oanh thiên
側 身 不 出 有 形 外
Trắc thân bất xuất hữu hình ngoại
千 歲 長 憂 未 死 前
Thiên tuế trường ưu vị tử tiền
浮 利 榮 名 終 一 散
Phù lợi vinh danh chung nhất tán
何 如 及 早 學 神 仙
Hà như cập tảo học thần tiên.
Lược dịch1:
Làm thơ vào cuối xuân
Một năm xuân đẹp chín mươi ngày
Vùn vụt thiều quang ngẫm xót thay
Cõi thế công danh chim cánh lướt
Sân nhàn thời tiết bóng oanh bay
Xét thân không thoát vòng sinh hoại
Lo mãi làm chi cuộc sống này
Rốt cuộc lợi danh tan tác cả
Phải chi sớm học phép tiên hay.
Sau khi ra làm quan với triều Nguyễn, cụ lại tiếp tục xa nhà. Cuối
năm 1803, với tư cách là Đông các điện Đại học sĩ, cụ Nguyễn Du đi đón
sứ thần Thanh triều ở Lạng Sơn. Ở địa vị này, cụ vẫn mang tinh thần chán
danh lợi trần thế và nỗi niềm bất đắc chí khi cộng tác với triều
Nguyễn. Phải chăng cụ Nguyễn Du còn mang tâm trạng của một di thần triều
Lê với quan điểm Nho giáo cứng nhắc “Trung thần bất sự nhị quân”? Ta
nên nhớ rằng quãng đời làm quan của cụ rất hanh thông và nhà Nguyễn rất
trọng dụng cụ.
Dẫu vậy, qua “Xuân tiêu lữ thứ”, được làm ra trong thời điểm này, tâm sự của cụ được bộc bạch rất bi thương:
春 宵 旅 次
Xuân tiêu lữ thứ
蕭 蕭 蓬 鬢 老 風 塵
Tiêu tiêu bồng mấn lão phong trần
暗 裏 偏 驚 物 候 新
Ám lý thiên kinh vật hậu tân
池 草 未 闌 千 里 夢
Trì thảo vị lan thiên lý mộng
庭 梅 已 換 一 年 春
Đình mai dĩ hoán nhất niên xuân
英 雄 心 事 荒 馳 騁
Anh hùng tâm sự hoang trì sính
名 利 營 場 累 笑 顰
Danh lợi doanh trường lụy tiếu tân
人 自 蕭 條 春 自 好
Nhân tự tiêu điều, xuân tự hảo
團 成 成 下 淚 沾 巾
Đoàn thành thành hạ lệ triêm cân.
Lược dịch1:
Đêm xuân xa nhà
Tóc mai phơ phất giữa phong trần
Mê muội lòng lo việc mới dần
Giấc mộng văn chương chưa dứt bóng
Mai vàng sân trước đã mời xuân
Anh hùng chí lớn thôi rong ruổi
Danh lợi quan trường chỉ lụy thân
Người dẫu xác xơ, xuân vẫn đẹp
Chân thành* riêng lão lệ đầm khăn.
* Đoàn thành là thành Lạng Sơn.
Khi đi tiếp sứ trở về, cụ ở tại Phú Xuân một thời gian. Đến năm 1809,
Nguyễn Du được cử làm Cai bạ Quảng Bình. Năm 1913 cụ đi sứ hơn một năm
tròn ở Trung Quốc. Về nước cụ lại được thăng làm Tham tri Bộ lễ và làm
việc tại kinh đô Huế. Trong quãng thời gian làm quan này, cụ Nguyễn Du
vẫn thường đau ốm bệnh tật và cuộc sống có nhiều khó khăn. Vì thế, Huế
cũng chỉ là một đất khách, nơi khiến cụ thấm thía hơn nỗi đời luân lạc.
Huế trong mắt cụ cũng buồn bã vì lòng thương nhớ quê nhà bao la trong
tim cụ như cụ viết trong bài Thu chí: Hương giang nhất phiến nguyệt/Kim cổ hứa đa sầu (Sông Hương một mảnh trăng soi/Dáng sầu vời vợi bao đời đêm nay).
Đúng ra, chúng ta có thể nói cụ Nguyễn Du một đời luân lạc tha
phương, nếm đủ mọi cay đắng phong trần không thua gì cô Kiều trong tác
phẩm của cụ. Điều đáng chú ý là chính nhờ trải qua cuộc phong trần mà cụ
Nguyễn Du gần gũi và hiểu được nỗi cơ cực của dân chúng thời cụ sống
ngày ấy.
Phải chăng chính vì nhờ hiểu thấu đời sống cơ cực của dân chúng mà cụ
chẳng chút bằng lòng với chế độ dân chủ thời bấy giờ. Năm thế lực phong
kiến Lê, Mạc, Trịnh, Nguyễn và Tây Sơn với những cuộc tương tranh của
họ đã gây nên bao mất mát tang tóc cho người dân nghèo khổ. Cuối cùng,
Nguyễn Vương Ánh nắm được ngai vàng và mở ra một triều đại mới. Thế
nhưng các lý tưởng nhân bản mà Nho gia hướng đến như thay trời chăn dân,
thương dân như con đỏ, dân là quý, quan lại là cha mẹ của dân,… vẫn còn
trong sách vở. Qua một số bài thơ khác Sở kiến hành, Thái Bình mại ca
giả, Thăng Long cầm giả ca, Văn tế thập loại chúng sinh,… chúng ta càng
cảm thấy rõ ràng cụ cảm thông rất sâu sắc đến lớp người thấp cổ bé họng,
gặp muôn vàn bất hạnh trong cuộc đời. Con người Nho sĩ lý tưởng trong cụ đụng độ với thực tế lầm than trong xã hội.
Bi kịch cuộc đời Nguyễn Du-Từ Hải-Thúy Kiều là ở đây. Từ đấy, cụ không
thể lấy cái cớ được triều Nguyễn trọng dụng, vui với cái thành đạt của
riêng mình mà làm ngơ trước khổ đau của dân chúng. Hơn hết, với một tâm
hồn nhạy cảm, một hiểu biết sâu sắc, cụ đã nhận ra sự bế tắc của chế độ
dân chủ phong kiến. Lẽ tât nhiên, trong vòm tư tưởng của thời đại, chúng
ta không thể trông đợi cụ có thể nghĩ tới một hình thức xã hội cấp tiến
hơn là chỉ chán ngán than thở xã hội thời ấy còn đầy bất công và hà
lạm, như cụ viết “Đã mang lấy nghiệp vào thân/Cũng đừng trách lẫn trời gần trời xa”. Chỉ hiểu vậy, chúng ta họa mới giải thích được những nỗi niềm u sầu hay chán ngán công danh trong thơ của cụ.
Đọc suốt Truyện Kiều, có lẽ không ai kìm được xúc cảm trước
mười lăm năm luân lạc của Kiều mà tai họa, khổ nạn chan đều trong những
tháng ngày đau thương, bi đát của Kiều. Nếu cụ Nguyễn Du bản thân không
trải những xót xa phong trần thì hẳn chúng ta cũng không có cái may mắn
được thưởng thức những vần thơ trác tuyệt như thế. Viết Truyện Kiều
hay là viết cuộc đời trôi nổi của mình, khóc Tiểu Thanh hay khóc Tố Như
cũng thế mà thôi. Đọc những bài thơ chữ Hán trên, ta thấy rõ hơn cuộc
đời tác giả để đối chiếu với nhân vật mà tác giả xây dựng nên. Âu cũng
là số phận của giới sĩ phu một thời, của “con tằm đến thác vẫn còn vương tơ”.
Ngày xuân, đọc lại những bài thơ xuân chữ Hán của cụ gọi là nén nhang, bát nước dâng cho một con người tài hoa mà mệnh bạc.
Nguyễn Phúc Vĩnh Ba dịch.