.". Tôi ơi đừng tuyệt vọng” là
một cách nói lạ, vì ngoài Trịnh Công Sơn, trước đây hầu như trong ngôn
ngữ văn học nói chung, ca từ nói riêng, chưa có ai tự kêu “tôi” như thế.
Cũng như bao “cách nói” khác của nhạc sĩ, người ta dễ dàng chấp nhận
câu hát đó vì sức thuyết phục một cách linh mẫn trong ngôn ngữ riêng của
ông, như nó đã luôn làm được như thế. Nhiều nhà thơ sau đó cũng hay
“gọi tôi” trong các câu thơ của mình, coi đó thuần túy chỉ như một lối
xưng hô, như khi ta cất tiếng gọi một ai đó vậy thôi.
Nhưng, Trịnh Công Sơn không phải là kẻ lập dị trong
ca từ, thực ra, trong tâm thức của ông luôn có một “cái tôi” hằng hữu
khác nhìn ngó “cái tôi” hiện thực đang sống. Và khi ông gọi “tôi” chính
là cái tôi kia đang gọi cái tôi này, giống như một người đang gọi một
người, ta đang gọi một kẻ khác.
Đi tìm “cái tôi” bất biến
Trong
triết học Ấn Độ có một khái niệm về đại ngã, trong Phật học có một khái
niệm về chân thân hay bản lai diện mục. Với âm nhạc, Trịnh Công Sơn đã
một mình tự làm một triết học, tôn giáo học cho riêng mình. Tiếng gọi
tôi của ông luôn là một cuộc hoài hương tha thiết đêm ngày hòng tìm lại
cái tôi đó giữa “cõi tạm” trần gian mà ông đang sống. Tôi đi tìm ngày
tìm đêm lâu dài một hôm thấy được đời tôi (Tự tình khúc).
Một
lần bóng núi in bên sông dài một lần thấy bóng tôi (Một lần thoáng có).
Ông là người, không phải là núi, nhưng thấy núi lại thấy mình, ấy là vì
có một “cái tôi” khác của ông mang bản thể núi - vững vàng hơn vô lượng
lần cái thân thể lau sậy mình đang có - như bất động trước những làn
gió rối của thời đại. Nhưng nói “thấy được đời tôi” chỉ là một cách tự
khuyến khích mình, nhủ mình rằng “tôi ơi đừng tuyệt vọng” đó thôi, nó
chỉ mới là một sự lần ra manh mối đường về chứ chưa “về” thật sự.
Nó
vẫn còn là một giấc mơ xa vắng và ông vẫn còn lận đận lắm trong cuộc
hồi hương mờ mịt cuối ngõ cuối trời này: Tiến thoái lưỡng nan đi về lận
đận. Về đâu cuối ngõ về đâu cuối trời. Xa xăm tôi ngồi tôi tìm giấc mơ.
Xa xăm tôi ngồi tôi tìm lại tôi (Tiến thoái lưỡng nan). Không tìm thấy
được cái tôi đó, mỗi ngày ông đều buồn bã thấy: Hôm nay thức dậy ôi ngẩn
ngơ tôi. Hôm nay thức dậy mê mỏi thân tôi (Xa dấu mặt trời) là vậy.
Có
những lúc tuyệt vọng thật sự, ông cất tiếng than van: Còn bao lâu cho
thân thôi lưu đày chốn đây. Còn bao lâu cho thiên thu xuống trên thân
này. Còn bao lâu cho mây đen tan trên hồn người. Còn bao lâu tôi xa anh
xa em xa tôi? (Phúc âm buồn). Ta hiểu vì sao ông nói “xa anh xa em”, và
rồi cả “xa tôi” nữa. Vì những “cái” anh, em và tôi kia đều cũng chỉ là
một, là “cái tôi” hiện sinh phù du, còn ông, ông muốn trở về với “cái
tôi” hằng hữu bất biến nào đó của mình kia.
Cái
tôi đó có khi hiện thân là một Con mắt còn lại nhìn cái tôi phù trầm này
một cách thương cảm: Con mắt còn lại nhìn cuộc đời tôi. Nhìn tôi lên
cao nhìn tôi xuống thấp. Con mắt còn lại là con mắt ai. Con mắt còn lại
nhìn tôi thở dài.
Những tiếng thở dài như thế có
giá trị như một lời an ủi, một sự khuyến khích, động viên mà chỉ có
Trịnh Công Sơn mới nghe ra (chữ ông hay dùng, như một bí nhiệm) để tiếp
tục lên đường tìm về cố quận, dù dâu bể thời gian và cuộc đời có như bão
tố điên cuồng phá hủy thân xác lau sậy mình: Xuân hạ thu đông bốn mùa
làm tóc trắng. Tôi gọi tên tôi khắp chốn non ngàn. Tôi dìu tôi đi giữa
trời lên bão tố. Xuân hạ thu đông theo gót chân hờ (Dã tràng ca). Quả
thật, với một người đang riết róng tìm về với một tiếng gọi nào đó dành
cho riêng mình, thời gian đi theo “nó” chỉ là những “gót chân hờ”mà
thôi.
Và tiếng gọi riết róng kia chính là một cái
tôi trên cao đang ra sức dìu dắt, nâng đỡ cái tôi dưới thấp đi xuyên
qua mịt mùng thân phận người. Ở đây, một lần nữa, ta lại phải khen thiên
tài sử dụng chữ nghĩa của ông! Và nói thêm, đã có nhiều thi sĩ cũng bắt
chước ông gọi tên mình, nhưng là gọi cái tên hiện sinh (dễ đặt và dễ
thay đổi) của họ thật, chứ không phải “cái tôi” này gọi “cái tôi” kia
như của Trịnh: Tôi gọi tên tôi cho đỡ nhớ. Thanh Tâm Tuyền.
Nói
cách khác, cái tôi trên cao ấy là một tên gọi khác của cội nguồn, nơi
ông luôn muốn lần về. Vì vậy, đang khi sống, dù là giữa hội hè, ông vẫn
luôn tự cảnh báo: Tôi vui chơi giữa đời ối a biết đâu nguồn cội. Cây
trưa thu bóng dài và tôi thu bóng tôi. Tôi vui chơi giữa đời ối a biết
đâu nguồn cội. Tôi thu tôi bé lại làm mưa tan giữa trời. Những cái tôi
là núi, là bóng cây, là mưa đó cơ chừng là miên viễn, là “lời thiên thu
gọi”, là những hóa thân thăng hoa cho cái tôi lau sậy buồn, dễ và chóng
tan rã.
Tan giữa hư không
Vào
giờ ngọ một ngày đầu mùa hè 2001, Trịnh Công Sơn đã làm một cuộc chuyển
di từ cái tôi này sang cái tôi kia thênh thang. Hệt như ông đã tiên
lượng trước, cũng là hò hẹn trước bao lâu nay, trong những lời kinh tự
khấn Ra đồng giữa ngọ, từ năm 1974: Thằng bé xinh xinh ra đồng giữa ngọ.
Miệng môi hồng đỏ như đóa hoa vông. Hoa vông mùa hè lập lòe thinh
không. Hoa vông chào mừng mùa hè thênh thang (...) Thằng bé xinh xinh ra
đồng giữa ngọ. Ngờ đâu hội ngộ tan giữa hư không. Tan trong trời hồng
làm giọt mưa trong. Tan trong cội nguồn. Một lần nữa, ta thấy, ông lại
khấn nhắc về cái tôi là giọt mưa trong và tan trong cội nguồn. Ông đã về
thực sự.
Nhưng còn cái tôi hiện sinh lau sậy vừa
quá vãng kia, ông làm gì với “nó”? Thì ông lại lấy cái tôi vừa hóa thân
“an ủi” lại nó: Xin ngủ trong vòng nôi. Ta ru ta ngậm ngùi. Xin ngủ dưới
vòm cây (Ru ta ngậm ngùi). Chỉ có người này mới ru được người kia,
nhưng Trịnh Công Sơn, nhờ có hai cái tôi, đã ru được chính mình. Vòng
nôi chính là cánh tay mẹ và mẹ ông vẫn đang tiếp tục “ru” thân xác ông -
cái tôi mà bà đã sinh ra - trong nghĩa trang Gò Dưa, nơi ông nằm cạnh
mẹ. Và cái vòm cây ông đang nằm dưới đó, nó cũng lại thu bóng cùng ông,
hệt như đã hứa với nhau, trong câu hát ngày nào thuở sinh thời: Cây trưa
thu bóng dài và tôi thu bóng tôi.
Theo NLĐ (Đòan Vị Thượng)